Page 1
1 १
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
घटक रचना :
१.० उि ्ये
१.१ िवषय प रचय .
१.२ कंप यांची वैिश ्ये
१.३ िनगमन चे तोटे
१.४ कंप यांची िनिम ती
१.५ कॉप र ेट ची गती
१.६ िवना -न दणीच े प रणाम .
१.७ सारांश
१.८
१.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● कंपनीची वैिश ्ये
● कंप यांचे फायद े आिण तोटे
● कंप यांची िनिम ती कर याची प ती
● कॉप र ेट ची गतीचा अथ आिण प रणाम
● िवना -न दणीच े प रणाम
१.१ िवषय प रचय
कंपनी िबल, 2012 चे ठळक मु े (18.12.12 रोजी लोकसभ ेने आिण 08.08.13 रोजी
रा यसभ े ारे पा रत के यानुसार) िव मान कंपनी कायदा , 1956 मधील 658
कलमाऐवजी ा िवधेयकात 470 कलम े आहेत. संपूण िवधेयक 29 करणा ंम ये िवभागल े
गेले आहे. अनेक नवीन घटका ंचा समाव ेश कर यात आला आहे. munotes.in
Page 2
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
2 कंपनी कायदा , 2013 चे कलम 2 (20) " कंपनी" हणज े कंपनी या काय ा ंतग त िकंवा
कोण याही पूव या कंपनी काय ा ंतग त अंतभू त "कंपनी" या श दाचा कोणताही तांि क
िकंवा कायद ेशीर अथ नाही. कॉप र ेट िकंवा कॉप र ेशनम य े भारताबाह ेरील कंपनी समािव
आहे, परंतु काय ा ंतग त न दणीक ृत सहकारी सं था समािव नाही.
सहकारी सं थांशी संबंिधत, आिण कोणीही कॉप र ेट जे क सरकार , अिधस ूचने ारे, या
उ ेशासाठी िनिद क शकत े. कंपनी” हा श द दोन श दांपासून घेतला आहे: “com” -
समूह आिण “panies” - भाकरी . हणून याचा अथ असा आहे क यांची भाकरी एक
खातात .
कंपनी हणज े एक असोिसएशन िकंवा य चा सं ह आहे, जेथे नैसिग क य , कायद ेशीर
य िकंवा दो हीच े िम ण असत े.
● कंपनी सद य एक समान उ ेश समूह करतात आिण एक येतात.
● यां या िविवध कलाग ुणांवर ल क ि त कर यासाठी आिण यांचे एकि तपण े
आयोजन कर यासाठी िविश , घोिषत उि े सा य कर यासाठी उपल ध कौश य े
िकंवा संसाधन े
● केवळ कायद ेशीर सं था नाही
● सामािजक (कलम 25/8) िकंवा आिथ क अंत ा कर यासाठी कायद ेशीर साधन
आिण मोठ्या माणात साव जिनक आिण सामािजक र या जबाबदार असत े.
एक सं था हणून कंपनीम य े अनेक िभ न वैिश ्ये आहेत जी एकि तपण े एक अि तीय
सं था बनवतात . कंपनीची आव यक वैिश ्ये खालील माण े आहेत:
१.२ कंप यांची वैिश ्ये
1. वयंसेवी संघटना -
कंपनी ही एक वयंसेवी संघटना आहे जी एखा ा य न े िकंवा समूहाने तयार केली आहे.
से शन 8 कंप या वगळता जी अशासक य सं था आहे यािशवाय बह तेक कंप या नफा
कमाव या या उ ेशाने थापन के या जातात . कमावल ेला नफा भागधारका ंम ये िवभागला
जातो िकंवा भिव या तील कंपनीचा िव तार कर यासाठी जतन केला जातो.
2. िवभ कायद ेशीर सं था:
जे हा कंपनी ROC ( रिज ार ऑफ कंपनी) कंपनी नुसार न दणी करते ते हा ित या
सद या ं या तुलनेत वेगळी कायद ेशीर सं था बनते. कंपनी ित या काय ातील सद या ंपे ा
िवशेष आिण वेगळी आहे.
याचा वतःचा िश का आिण वतःच े नाव आहे; आिण या या सद या ंपे ा याची
मालम ा आिण दािय व े वेगळे आहेत. तो मालम ेची मालक घे यास स म आहे, कज munotes.in
Page 3
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
3 घेणे, आिण कज घेणे, लोकांना रोजगार देणे, बँक खाते असण े, करारात वेश करणे आिण
खटला दाखल करणे आिण वतं पणे खटला भरणे.
केस दाखला :
सॉलोमन v/s सॉलोमन : सॉलोमनचा चामड्याचा आिण बूट िनिम ती यवसाय होता. काही
प रि थत म ुळे यांनी वतः या कंपनीची िनिम ती केली आिण बूट िनिम तीचा याचा पूव चा
यवसाय या कंपनीला िवकतो . सलोमनन े आपली प नी, मुलगी, मुले आिण येक एक
वाटा िदला. कंपनीचे बाक च े शेअस या याकड े होते. काही वषा नी, कंपनी बंद झाली होती
आिण ित याकड े काही िव मान दािय व े होती, परंतु ती दािय व े फेड यासाठी पुरेशी
मालम ा न हती . असुरि त कज दारांनी यां या पैशाची परतफ ेड कर यासाठी सॉलोमनवर
खटला भरला , परंतु यायालया ने असे मानल े क सॉलोमनसाठी एजंट िकंवा टी कंपनी
नाही. कंपनी पे ा पूण पणे वेगळी आहे. वैयि क , आिण हणून कज दारांचे वाद असू शकत
नाहीत .
3. मया िदत दािय व :
कंपनी या सभासदा ंचे. या याकड े असल े या शेअस या दश नी मू यापय त कंपनीची
मालम ा दािय व योगदानाप ुरते मया िदत आहे. सद यान े घेतले या शेअस वर फ न
मागवल ेले पैसे दे यास जबाबदार आहे. याला जर फम ची मालम ा देयांची देणी
भर यासाठी यांची वैयि क मालम ा पुरेशी नसेल तर फम , कज दार भागीदारा ंना तूट
भ न काढ यास भाग पाडू शकतात . कंपनी सद या ंनी यां याकड े असल े या
समभागा ंसाठी यांची सव देणी भरली आहेत. कंपनी या बाबतीत हे एकदाच करता येत
नाही
कंपनीचे दािय व शेअस िकंवा गॅरंटी ार े मया िदत असू शकते.
हमी ार े मया िदत कंपनी: देय मेमोरँडमम य े नमूद केलेली हमी िनि त र कम भागधारका ंचे
दािय व मया िदत आहे. वाइंडअप या वेळी आिण कंपनीचे नुकसान झाले.
शेअस ारे मया िदत कंपनी: यां याकड े न भरलेले पैसे िकंवा शेअस या मया देपय त
सद या ंचे दािय व मया िदत असेल.
4. शा त उ रािधकार :
कंपनीतील "शा त उ रािधकार " या ओळी ा रे उ म कार े प रभािषत केले जाते - सद य
येतात आिण जातात पण कंपनी कायम चालू असत े. याचा अथ कंपनी कधीही मरत नाही
जर कोणताही सद य मरण पावला िकंवा कंपनी सोडली तर ती कंपनी या कॉप र ेट
अि त वात काही फरक नाही. शा त उ रािधकार हणज े कंपनीचे आयु य हे भागधारक ,
वत क, संचालक , कम चारी िकंवा इतर कोणीही सद या ं या दीघा यु यावर अवल ंबून नसते.
जर शेअरहो डर मरण पावतात , िकंवा का पिनक ्या, सव भागधारक मरतात , फ
यांचे कंपनीतील शेअस नवीन लोकांना ह तांत रत केले जातील . जरी संचालकान े
राजीनामा िदला, तो/ितला बदलल े जाईल परंतु कंपनी चालू राहील . munotes.in
Page 4
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
4 5. वतं मालम ा :
कंपनी ही एक वेगळी कायद ेशीर सं था आहे. कंपनीची मालम ा वतःची आहे. सद य या
दर यान कंपनी या मालम ेचा मालक अस याचा दावा क शकत नाही.
6. शेअस ची ह ता ंतरण मता :
कंपनीतील शेअस काही अट या अधीन राह न मु पणे ह तांतरणीय आहेत, कोण याही
भागधारकान े कायम व पी िकंवा अप रहाय पणे जोडल ेले नाही.
कंपनी जे हा एखादा सद य याचे शेअस दुस या य कड े ह तांत रत करतो , ते हा
ह तांतरणकता ह तांतरणक या या शूजम य े वेश करतो आिण या समभागा ं या
संदभा त ह तांतरणक या चे सव अिधकार ा करतो .
7. सामा य सील:
कंपनी एक कृि म य आहे आिण याची भौितक उपि थती नाही. अशा कार े, ते याचे
ि या पार पाड यासाठी या या संचालक मंडळा ार े काय करते आिण िविवध करारा ंम ये
वेश करणे. असे करार अंतग त असण े आव यक आहे. कंपनीचा िश का , कॉमन सील ही
कंपनीची अिधक ृत वा री असत े. कॉमनवर कंपनीचे नाव कोरल े पािहज े िश का . कंपनीचा
िश का नसलेला कोणताही द तऐवज असू शकत नाही अ सल हणून वीकारल े जाते
आिण यात कोणत ेही कायद ेशीर बल असू शकत नाही.
8. खटला भर याची आिण खटला भर याची मता :
एखादी कंपनी ित या नावावर खटला भ शकते आिण यावर दावा दाखल क शकते
आिण ित यावर बदनामीकारक बाब असेल तेथे नुकसान भरपाई माग याचाही अिधकार
आहे. कंपनीब ल कािशत केले आहे, जे ित या यवसायावर प रणा म करते.
9. वेगळे यव थापन :
एखादी कंपनी ित या यव थापक य कम चार्यां ारे शािसत आिण यव थािपत केली
जाते हणज े संचालक मंडळ. भागधारक हे फ धारक आहेत, कंपनीचे शेअस आिण
यव थापक असण े आव यक नाही.
१.३ िनगमन चे तोटे
1. अवजड औपचा रकता आिण खच
2. मालक पास ून िनयं ण वेगळे करणे
3. मोठी सामािजक जबाबदारी
4. काही करणा ंम ये जा त कराचा बोजा
5. वाइंिडंग अप ि या लांब आहे munotes.in
Page 5
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
5 अवजड औपचा रकता आिण खच :
कंपनीची थापना ही एक अितशय गुंतागुंतीची कायद ेशीर ि या आहे आिण ती बराच वेळ
आिण पैसा यांचा समाव ेश होतो. हे िव तृत लोकांना ते कर यापास ून परावृ कर यासाठी
काय प ती थापन कर यात आली आहे, यवसाय जो याब ल गंभीर आिण उ कट नाही.
कंपनी या थापन ेनंतरही ती चालवावी व अितशय काटेकोरपण े यव थािपत करावी
लागत े. कंपनी कायदा ारे दान केले या कायदेशीर तरतुद नुसार येथे रटन आिण इतर
कागदप ा ंची कंपनीचे िनबंधक न दणी करावी लागेल.
काही िविश काय म िकंवा ि या जसे क खाती, कॉप र ेट ऑिडट , सभा, कज घेणे, कज
देणे, गुंतवणूक आिण भांडवल जारी करणे, लाभांश इ यादी , अप रहाय पणे आयोिजत करणे
आिण कंपनी काय ा या तरतुदी पार पाडण े आव यक आहे.
मालक पास ून िनयं ण वेगळे करणे:
कंपनी या काया वर आिण िनण यांवर िनयं ण ठेवा कारण , एखा ा कंपनी या लहान
भागधारका ं या सद या ंना कोणत ेही प रणामकारक नसतात . कंपनीतील लोकांची सं या ही
य िकंवा य प े ा मोठी आहे. लोकां या एका लहान गटाचा देखील सं थे या
कामकाजावर मोठा प रणाम होऊ शकत नाही.
मोठी सामािजक जबाबदारी :
कंपनी काय ा ंतग त समािव कंप यांना जा त कर भरावा लागतो . अंतभू त कंपनीला
कोणतीही सवलत आिण कोणतीही िकमान करपा मया दा िमळत नाही. एखा ा िनगिमत
कंपनीवर देखील आयकर भरावा लागतो . याचे संपूण उ प न िनि त दराने, तर इतर
कंप यांवर शु क आकारल े जाते.
बंद कर याची ि या लांब आहे:
कंपनी कायदान ुसार कंपनी संपव याच े प ीकरण दे याची ि या खूप लांब आिण
गुंतागुंतीची तरतूद करतो . औपचा रकता पूण कर यासाठी वेळ, वेळ घेणारा आिण खिच क
असून या ि य ेला जा त वेळ लागतो .
१.४ कंप यांची िनिम ती
तावना :
मानवाचा ज म देखील िनिम ती या िविवध ट या ंतून जातो, या या माण ेच कंपनीची
िनिम ती आिण िनगमन बरेच समान आहे. या यासार या एक कंपनी अि त वात
आण यासाठी ाथिमक कामांची सं या आहे. क पन ेची ि या
कंपनीम य े पांत रत हो याम य े िविवध ट या ंचा समाव ेश होतो, या मह वप ूण ट या ंचा
ी-कॉप र ेशन आिण िनिम ती ट पे खाली तपशीलवार चचा केली आहेत. हा घटक munotes.in
Page 6
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
6 ी.कॉप र ेशन कॉ ॅ ट या करणा ंम ये सखोल ान दान करणे, वत काची काय ,
कत ये आिण दािय व े प करतो .
कंपनी या थापन ेसाठी वत कांची भूिमका:
“ वत क ही अशी य आहे जी कंपनी िनिम तीची क पना िनमा ण करते आिण या या
मदतीन े वतः या संसाधना ंसह आिण इतरां या संसाधना ंसह या क पन ेला यावहा रक
व प देतो."
एखा ा य ला केवळ वत क हणून धरले जाऊ शकत नाही कारण याने यावर
मेमोरँडम या तळाशी वा री केली आहे. िकंवा याने िनिम ती खचा साठी पैसे िदले आहेत.
वत क खरे तर कंपनी या िनिम तीम य े अितशय उपयु सेवा देतात. वत काचे वण न
"संप ीचा िनमा ता आिण आिथ क संदे ा" असे केले आहे. वत कांना मोठी जोखीम असत े
कारण क पना कधी कधी चुकली तर यांनी खच केलेला वेळ आिण पैसा वाया जातो.
वत क य , फम , य ची संघटना िकंवा अगदी कंपनी असू शकते.
कंपनी कायदा 2013 चे S. 2 (69) वत काची अशी या या करते:
(1) " याला ॉ पे टसम य े असे नाव िदले गेले आहे िकंवा कलम 92 म ये
संदिभ त वािष क रटन मधील कंपनी अशी याची ओळख आहे;
िकंवा
(2) याच े कंपनी या कारभारावर य िकंवा अ य पण े िनयं ण असत े
भागधारक , िकंवा संचालक ;
िकंवा
(3) बोड कोणा या स यान ुसार, िनद शानुसार िकंवा सूचनांनुसार कंपनी या
संचालका ंना कृती कर याची सवय आहे:
परंतु उपखंड (c) मधील कोणतीही गो एखा ा य ला लागू होणार नाही केवळ
यावसाियक मतेने काय करणे"
ाथिमक करार/ ी-इ कॉप र ेशन वत क ारे केलेले करार:
ाथिमक करार हे असे करार असतात जे वत कां ारे केले जातात जेथे कंपनी या वतीने
िविवध प ांसह अ ाप अंतभू त करणे बाक आहे. असे करार सामा यतः वत कांकडून
कंपनी या थापन ेसाठी आिण ित या वतीने मालम ा िकंवा काही ह क िमळव यासाठी
केले जातात .
.साधारणपण े एजंट िकंवा कंपनीचे िव त हणून वत क ाथिमक करारात वेश करतात .
असे करार कायद ेशीर र या बंधनकारक नाहीत . कंपनी कारण करारासाठी दोन संमती प
आव यक आहेत. जे हा कंपनी िनगमन कर याप ूव गैर-सं था आहे. munotes.in
Page 7
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
7 वत काची काय :
वत क खालील मु य काय करतो :
1. कंपनी थापन कर याची क पना घेणे आिण ितचे अ वेषण कर या या श यता
पडताळण े.
2. जर तो िव मान यवसाय हणून खरेदी कर याचा हेतू असेल तर यवसाय खरेदीसाठी
आव यक वाटाघाटी करणे. या संदभा त, आव यक वाट यास त ांची मदत घेतली
जाऊ शकते.
3. आव यक य ची सं या गोळा कर यासाठी ( हणज े साव जिनक कंपनी बाबतीत सात
आिण खाजगी कंपनी या बाबतीत दोन) जे "मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन " या
वा री क शकतात आिण "ऑिट कल ऑफ असोिसएशन " चे कंपनीचे पिहल े
संचालक हणून काम कर यास कंपनी सहमत आहे.
4. खालील गो ब ल िनण य घे यासाठी :
(i) कंपनीचे नाव,
(ii) या या न दणीक ृत काया लयाच े थान ,
(iii) या या भाग भांडवलाची र कम आिण व प
(iv) भांडवल इ यूसाठी दलाल िकंवा अंडररायटर , आव यक अस यास ,
(v) बँकस िनवडीसाठी ,
(vi) कंपनी या लेखापरी का ंची िनवड,
(vii) कायद ेशीर स लागार .
5. मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन (M/A) आिण लेख िमळव यासाठी असोिसएशन (A/A)
मसुदा तयार आिण मुि त करणे.
6. िव ेते, अंडररायटर इ याद सोबत ाथिमक करार करणे.
7. िववरणप तयार करणे, याचे जािहरात आिण भांडवल जारी दाखल करणे यासाठी
यव था करणे,
8. कंपनीची न दणी आिण िनगमन या माणप िमळव याची यव था करणे.
9. ाथिमक खच चुकवणे.
10. िकमान वग णीची यव था करणे.
कंपनीचा वत क आिण कंपनीसाठी याची कायद ेशीर ि थती :
वत क हा कंपनीचा िव त िकंवा एजंट नाही कारण अ ाप कोणतीही कंपनी अि त वात
नाही. याचे कायद ेशीर वण न कर याचा यो य माग ि थती अशी आहे क तो कंपनी या
िदशेने िव ास ू ि थतीत उभा आहे. munotes.in
Page 8
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
8 कंपनीचे वत क िनःसंशयपण े िव ास ू ि थतीत उभे असतात . कंपनीची िनिम ती आिण
मोि ड ंग यां या हातात आहे. यां याकड े कसे आिण के हा आिण कोण या आकारात
आिण प रभािषत कर याची श आहे कोण या देखरेखीखाली , ते अि त वात येईल आिण
हणून ेिडंग कॉप र ेशन काय कर यास सुरवात करेल."
वत कां या िव ास ू थानाव न , दोन मह वाच े प रणाम खालील माण े:
(1) वत काला कोणताही गु नफा कमाव याची परवानगी िदली जाऊ शकत नाही. तो
कंपनी या कोण याही िविश यवहारात याने वत:साठी गु नफा सापडला तर,
तो याला परत दे यास बांधील असेल.
(2) वत काला वतः या िव त ून नफा िमळव याची परवानगी नाही. सव भौितक
त ये न बनवता कंपनीला वतःची मालम ा िवक याच े करार उघड के यािशवाय
कंपनीला मालम ा िवक यास , कंपनी एकतर नाका शकते/िव र क शकते
िकंवा कराराची पु ी करा आिण यातून झालेला नफा वसूल करा.
वत क जो वतःची मालम ा कंपनीला िवकू इि छतो या या वार याचा संपूण खुलासा
करा.
कटीकरण केले जाऊ शकते:
(i) वतं संचालक मंडळाकड े, िकंवा
(ii) कंपनी या असोिसएशन या लेखांम ये, िकंवा
(iii) ॉ पे टसम य े, िकंवा
(iv) िव मान आिण इि छत भागधारका ंना थेट
वत क या या िव ास ू य न े मागणी केलेले दािय व पूण कर यात अयश वी झा यास
कंपनी करार र क शकते िकंवा पया यी ि थतीत असू शकते. कराराचा फायदा घेणे,
कंपनीतील या या कत याचे उ लंघन के याब ल आिण वत कावर नुकसानीसाठी दावा
करणे िनवडण े.
मालम े या िव वरील गु नफा वत काकड ून वसूल केला जाऊ शकतो . जे हा तो
असताना कंपनीला मालम ा खरेदी आिण िवकली गेली ते हाच वत क हणून काम करत
आहे.
वत काचे अिधकार :
वत कांचे अिधकार खालील माण े आहेत:
1. नुकसानभ रपाईचा अिधकार :
जेथे एकापे ा जा त य कंपनीचे वत क हणून काम करतात , एक वत क दुसर्या
वत कािव आिण याने भरलेले नुकसान भरपाईसाठी दावा क शकतो . येकासाठी munotes.in
Page 9
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
9 वतं पणे आिण संयु पणे िववरणप ात आिण गु न यासाठी िदलेले अस य िवधान
िद यास वत क जबाबदार आहेत.
2. कायद ेशीर ाथिमक खच ा कर याचा अिधकार :
वत काला कायद ेशीर ाथिमक खच ा कर याचा अिधकार आहे. याचा याने
कंपनी या थापन े या ि य ेत खच केला आहे जसे क जािहरातीची िकंमत, सॉिलिसटर
आिण सव कांची फ . ा कर याचा अिधकार ाथिमक खच हा कराराचा अिधकार नाही.
कंपनी या संचालका ंचा िववेक यावर अवल ंबून आहे. खचा चा दावा हाउचर ार े समिथ त
असेल.
3. मोबदला ा कर याचा अिधकार :
वत काला या या मोबद यािशवाय कंपनी िव कोणताही अिधकार नाही यासाठी एक
करार आहे. काही करणा ंम ये, कंपनीचे लेख वत कांना यां यासाठी िविनिद र कम
देणा या संचालका ंसाठी तरतूद करा सेवा पण यामुळे वत कांना खटला भर याचा
कोणताही करार अिधकार िमळत नाही कंपनी. हे फ संचालका ंना िदलेले अिधकार आहे.
तथािप, वत क सहसा संचालक असतात , जेणेक न सराव म ये वत कांना यांचे मानधन
िमळेल.
मोबदला खालीलप ैक कोण याही कार े िदला जाऊ शकतो :
(i) कंपनीने या या ार े ता यात घेतलेला यवसाय िकंवा मालम ा खरेदी या िकमतीवर
वत काला किमशन िदले जाऊ शकते.
(ii) वत कांना कंपनीकड ून एकरकमी र कम िदली जाऊ शकते.
(iii) वत कांना पूण िकंवा अंशतः देय समभाग िदले जाऊ शकतात .
(iv) वत काला शेअस वर िनि त दराने किमशन िदले जाऊ शकते.
(v) वत क यवसाय िकंवा इतर मालम ा खरेदी क शकतो आिण िवकू शकतो . ही
व तुि थती याने उघड करावी .
(vi) कंपनी या जारी न केले या समभागा ं या ठरािवक भागासाठी वत क ठरािवक
कालावधीत सद य व घे याचा पया य घेऊ शकतात .
मोबद याच े व प काहीही असो, ते ॉ पे टस या तारख ेपासून आधी या दोन वषा या
आत पैसे िदले अस यास ॉ पे टस म ये उघड केले पािहज े
munotes.in
Page 10
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
10 वत काची कत ये:
वत कांची कत ये खालील माण े आहेत.
1. गु नफा उघड करणे -
वत काने कोणताही छुपा नफा िमळव ू नये. याने गु पणे िमळवल ेले सव पैसे उघड करणे हे
याचे कत य आहे. याला वाजवी खच वजा कर याचा अिधकार आहे.
2. सव भौितक त ये उघड करणे -
वत काने सव भौितक त ये उघड करावीत . वत काने करार के यास पूण खुलासा न
करता कंपनीला मालम ा िवकण े, आिण जे हा तो िव ास ू होता ते हा या याकड ून
मालम ा संपादन केली गेली होती. कंपनी एकतर िव नाका शकते िकंवा कराराची पु ी
करा आिण यातून झालेला नफा वसूल क शकते.
3. वत काने या याकड े जे आहे ते कंपनीला चांगले केले पािहज े -
िमळाल े
वत क कंपनीकड े िव त हणून उभा असतो .
जे िमळवल े आहे ते कंपनीला चांगले करणे िव त हणून वत काचे कत य आहे.
4. खाजगी यव था उघड कर याच े कत य -
सव खाजगी यव था उघड करणे हे वत काचे कत य आहे. प रणामी कंपनी या
जािहरातीम ुळे याला नफा झाला.
5. भावी वाटप करणा या ंिव वत काचे कत य -
जे हा असे हटल े जाते क वत कां या िदशेने िव ास ू ि थतीत उभे असतात . मग याचा
अथ असा नाही क ते फ अशा संबंधात उभे आहेत. कंपनी िकंवा कंपनी या
मेमोरँड स1 या वा या ंना आिण ते करतील . समभागा ं या भावी वाटपा या या संबंधात
देखील उभे आहेत.
वत काचे दािय व :
वत कांचे दािय व खाली िदले आहे:
1. न यात खाते दे याची जबाबदारी :
जसे आपण आधीच चचा केली आहे क वत क िव ास ू ि थतीत असतो . वत क सवा साठी
कंपनीला पूण खुलासा न करता याने केलेले गु नफा खाते कंपनीला दे यास जबाबदार
आहे. वत क नफा उघड कर यात अयश वी अस यास कंपनी खालील दोनपैक
कोणताही एक अ यास म अवलंबू शकते -
(i) कंपनी वत कावर न या या रकमेसाठी दावा क शकते आिण याजासह वसूल क
शकते. (ii) कंपनी करार र क शकते आिण पैसे वसूल क शकते.
munotes.in
Page 11
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
11 2. िववरणप ातील चुक या िवधानासाठी दािय व :
सद य व घेणा या येक य ला नुकसान भरपाई दे यास वत क जबाबदार आहे.
ॉ पे टस या िव ासावर कोण याही शेअस िकंवा िडब चस साठी कोण याही
नुकसानासाठी िकंवा यात समािव असल े या कोण याही अस य िवधानाम ुळे होणार े
नुकसान . से. 62 वर काही कारण े देखील दान करते यावर वत क याचे दािय व टाळू
शकतो . याच माण े से. 63 चुक या िवधानासाठी फौजदारी दािय वाची तरतूद करते.
ॉ पे टसम य े आिण वत क देखील या अंतग त जबाबदार असू शकतात .
िववरणप ातील िवधानान ुसार वत काला तु ंगवासही होऊ शकतो िकंवा अस यसा ठी .
5,000 पय त दंडासह िश ा होऊ शकते.
3. वैयि क दािय व :
वत क या या वतीने केले या सव करारा ंसाठी वैयि क र या जबाबदार आहे. करार
संपेपय त िकंवा कंपनीचे वत काची वत काचा मृ यू होत नाही तोपय त जबाबदारी घेते.
याला दािय वा ंपासून मु करा.
4. कंपनी संपव या या वेळी दािय व :
कंपनी संपव या या काळात , चुक ची वागणूक िकंवा िव ासाचा भंग केले या अिधक ृत
िलि वड ेटर अजा वर, यायालय वत काला जबाबदार ठरवू शकते. िशवाय वत कािव
िलि वड ेटर फसवण ूक झा याचा आरोप केला आहे, यायालय या या लोकांसाठी आदेश
देऊ शकते. परी ा (से. ४७८).
न दणी ि या :
कंपनी कायदा , 2013 कोण या कार या कंप या असू शकतात याची अिधिनयमा ंतग त
पदो नती आिण न दणीक ृत तरतूद करतो . कंपनी कायदा 2013 चे कलम 3(1) सांगते क
कोण याही कायद ेशीर हेतूसाठी एखादी कंपनी ारे थापना केली असू शकते.
1. िकमान आव यक सद य :
(a) सात िकंवा याह न अिधक य , िजथे साव जिनक कंपनी थापन केली जाईल .
(b) दोन िकंवा अिधक य , जेथे कंपनी खाजगी कंपनी थापन केली जाईल ; िकंवा
(c) एक य , िजथे कंपनी थापन करायची आहे ती एक कंपनी हणज े खाजगी कंपनी
असावी , नावे िकंवा याचे नाव ापन आिण पालन न दणी या संदभा त या काय ा या
आव यकता यांचे सद य व घेते.
कलम 3
(1) अंतग त तयार केलेली कंपनी एकतर असू शकत े:
(a) समभागा ंनी मया िदत असल ेली कंपनी; िकंवा
(ब) हमी ार े मया िदत कंपनी; िकंवा
(c) अमया िदत कंपनी munotes.in
Page 12
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
12 2. कंपनी या तािवत नावाला मा यता :
कंपनीची न दणी कर याप ूव , या या तािवत नावाच े रिज ारसाठी याची मा यता घेणे
आव यक आहे. उ ेश फॉम INC-1 हा एक िविश अज आहे. वत क साधारणपण े काही
ाधा य मान े यो य नावे आिण रा ीय कंपनीला अज िनवडतो . कंपनी या रा याम य े
आहे या रा या या रिज ारमाफ त कायदा यायािधकरण . 1000 शु कासह न दणी
करावी . नाव, वत काने कंपनीचे नाव ठरवायच े आहे. कलम ४ (५) राखीव ठेवलेले नाव
६० िदवसा ं या कालावधी साठी वैध असेल.
3. न दणी दर यान रिज ारकड े दाखल करावयाची कागदप े, यानंतर वत काने खालील
कागदप े तयार क न दाखल करावीत . याने आव यक फाइिल ंग न दणी शु क देखील
भरले पािहज े.
A. मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन :
मेमोरँडम हे कोण याही कंपनीचे दय असत े, संिवधान आहे. कंपनी आिण ाथिमक
द तऐवज जे फॉम म ये कठोर आहे. मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन (MoA) या चाट रचे
ितिनिध व करते. कंपनी हा एक कायद ेशीर द तऐवज आहे जो िनिम ती दर यान तयार
केला जातो आिण कंपनीचे नातेसंबंध प रभािषत कर यासाठी भागधारक न दणी ि या
आिण ते कंपनीची उि े िनिद करते. मेमोरँडम ऑफ असोिसएशनम य े नमूद केले आहे,
कंपनी फ तेच उप म क शकते जे आहेत.
B. असोिसएशनच े लेख:
असोिसएशनच े लेख एक द तऐवज असतात जे, अंतग त िनयम िनिद करतात आिण
कंपनी या ऑपर ेश ससाठीच े िनयम आिण कंपनीची या या करतात . द तऐवज उ ेशात
संचालक िनयु कर या या ि य ेसह सं था आिण आिथ क न दी हाताळण े यासारखी
काय कशी पूण करायची ते मांडले जाते.
4. थम संचालक :
खाजगी कंपनी या बाबतीत िकमान 02 संचालक आिण साव जिनक बाबतीत 3 संचालक
िनयु करणे आव यक आहे. पिह या िद दश का या नावाचा उ लेख असावा . कंपनीचे
नाव एमसीएन े न दणीक ृत मंजूर के यावर आिण पुढील पायरीसाठी िडिजटल वा री
माणप घेणे आहे. िडिजटल वा री माणप हा िडिजटलचा एक कार आहे क ,
याम य े न दणीक ृत वा रीक या ब ल सव मह वाची मािहती असत े जसे क नाव, प ा,
ईमेल, फोन नंबर आिण याच े माणप िदले. पुढे कंपनी या थापन ेसाठी इ छुक
संचालका ंकडे DIN मांक (फॉम मांक DIR-3 भ न संचालक ओळख मांक) असण े
आव यक आहे. हा ि या सु कर याप ूव संचालकान े DIN ा करणे आव यक आहे.
munotes.in
Page 13
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
13 5. संचालका ंची संमती:
जे हा कंपनी या संचालका ंची िनयु केली जाते िकंवा यात नाव िदले जाते. ॉ पे टस,
संचालक हणून काम कर याची लेखी संमती आिण िलिखत देखील पा ता समभाग
अस यास ते घे याचे आिण देय दे याचे वचन कंपनी या थापन ेत अिनवाय आहे.
6. यावसाियका ंकडून वैधािनक घोषणा :
खालीलप ैक कोण याही एका य न े िदलेली वैधािनक घोषणा न दणीबाबत काय ा या
आव यकता रीतसर के या पालन केले आहेत:
अ) सव च यायालय िकंवा उ च यायालयाचा वक ल .
ब) उ च यायालयात हजर राह याचा अिधकार असल ेला वक ल िकंवा वक ल .
क) एक चाट ड अकाउ ंटंट जो कंपनी या िनिम तीम य े गुंतलेला आहे आिण भारतातही सराव
करत आहे.
ड) आिट कल ऑफ असोिसएशनम य े नाव िदलेली कोणतीही य कंपनीचे संचालक ,
यव थापक िकंवा सिचव
7. ित ाप :
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन या सद या स ित ाप दाखल करणे आव यक आहे या
संबंधातील कोण याही गु ात तो/ितला दोषी ठरिवल े जात नाही असे नमूद क न
कोण याही कंपनी या कारभाराची िनिम ती िकंवा यव थापन .
8. न दणीक ृत काया लया या प या या सूचना
कंपनी या न दणीक ृत काया लया या प याची सूचना असावी . समािव झा यान ंतर 30
िदवसा ं या आत िकंवा या तारख ेपासून िदले जाईल कंपनी आपला यवसाय यापैक जे
लवकर सु करते.
9. फ आिण मु ांक शु क भरणे:
कंपनी रिज ारकड े द तऐवज सबिमट के यानंतर, फ आिण मु ांक शु क तािवत
कंपनीने भरावे लागणार आहे. कंपनी या अिधक ृत भांडवलावर अवल ंबून आहे.
अंितम ि या :
1. कंपनी या थापन ेचे माणप :
उपरो कागदप े िनबंधकांकडे दाखल के यानंतर आिण िविहत फ भरली जाते आिण
रिज ार या सव गरजा पूण के याब ल समाधानी आहे. न दणीबाबत काय ाच े कागदप े
पालन केले आहे. munotes.in
Page 14
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
14 रिज ार नंतर माणप हणून ओळखल े जाणार े माणप जारी करेल. ठेवले या
रिज टरम य े कंपनीचे नाव समािव करा आिण याचे काया लय िव करा.
इ कॉप र ेशनचे हे माणप कंपनीला कायद ेशीर हणून पा बनवत े. य दुस या श दांत,
कंपनीचा (फॉम मांक INC 11) आिण कंप यांचे िनयम 18 (इ कॉप र ेशन) िनयम 2014.
ज म माणप जारी झा यावर झाला आहे.
िनगमन माणप ाची िनणा यकता कंपनी काय ान ुसार, माणप हा िनणा यक पुरावा आहे.
िनिम ती आिण न दणी संदभा त काय ा या आव यकता चे पालन केले आहे. िनगमन या
माणप ाच े प रणाम खालील माण े सारांिशत केले जाऊ शकते:
1. कंपनी बेकायद ेशीर हेतूने थापन केली असली तरीही यायालय िकंवा रिज ार यांचे
माणप र क शकत नाही.
2. सिट िफकेट ऑफ कॉप र ेशन या वैधतेवर वाद होऊ शकत नाही िकंवा कोण याही
कारणा तव युि वाद केला.
3. जे हा माणप जारी केले जाते, ते हा नवीन कंपनीचा ज म होतो. दुस या श दात ,
कायद ेशीर य कायद ेशीर ि य े ारे अि त वात आली आहे.
4. माणप ात नमूद केलेली तारीख ही समािव झा याची तारीख आहे.
िनगमन माणप ाचा भाव :
1) या िदवशी कंपनीचे माणप िमळत े या िदवशी कंपनीचा ज म झाला आहे.
2) हा िनणा यक पुरावा आहे क काय ा या सव आव यकता न दणी या संबंधात पालन
केले गेले आहे. वैधता माणप ाला कोण याही कारणा तव आ हान देता येणार नाही.
ी-कॉप र ेशन कराराचा भाव :
अनेकदा रीतसर अंतभू त करार हो याप ूव च कंपनी या वतीने करार केला जातो. कंपनी
अि त वात आ यान ंतर असे ी-कॉप र ेशन करार बंधनकारक नाहीत . अगदी सा या
लोकांसाठी कंपनी अि त वात आ यान ंतर या करारा ंना मा यता ा कारण करार या
तारख ेला झाला होता या तारख ेशी मा यता परत संबंिधत आहे तर, कराराम य े वेश
करणार ्या य वर वैयि क दािय व असत े.
िनगमनच े/ इ कॉप र ेशनच े फायद े:
िनगमनच े फायद े खालील माण े आहेत
i) कंपनी वतं कॉप र ेट यि म व ा करते.
ii) तो या या भांडवलाचा , मालम ेचा आिण इतर मालम ेचा मालक बनतो.
iii) ते शा त उ रािधकारासाठी स म आहे.
iv) ते सामा य सील वाप शकते. munotes.in
Page 15
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
15 v) तो वतः या नावान े दावा दाखल क शकतो .
vi) सद या ंची जबाबदारी मया िदत आहे.
vii) कंपनीचे शेअस सहज ह तांतरणीय आहेत.
िनगमनच े तोटे:
i) सामािजक जबाबदारी :
अनेक कंप यांकडे अ जावधी डॉलस ची मालम ा आहे आिण शेकडो लोकांना रोजगार
आहे. यांचा समाजावर मह वप ूण भाव पडतो आिण ते कंप या अनेकदा यां या कॉप र ेट
सामािजक जबाबदारी (CSR) मोिहमा उप मा ंम ये भाग घेतात. या िनगमन कंप या
इत या भावशाली आहेत क यांनी काही सामािजक िनयमा ंचे पालन केले पािहज े आिण
समाजा या िवकासात हातभार लावला पािहज े.
ii) औपचा रकता आिण खच :
कंपनीची थापना केवळ महागच नाही तर यात अनेक आव यकता ंचे पालन करणे
आव यक आहे - कंपनीची िनिम ती तसेच ितचे शासन घडामोडी . तर, फम थापन करणे
तुलनेने सोपे आिण व त करण आहे.
iii) महाम ंडळाचा पडदा उचलण े:
कंपनीचे यि म व ही एक कायद ेशीर िमथक आहे. ते वा तवाकड े दुल करते. आिण
वा तव कंपनी जी खरं तर ही कॉप र ेट मालम ेचे फायद ेशीर मालक अशा य ची संघटना
आहे. तर काही करणा ंम ये यायालय े कंपनी या कायद ेशीर यि म वाकड े दुल करा,
महामंडळाचा बुरखा भेदून टाका आिण यामागील लोकांकडे पहा. अशा कार े, चे काही
फायद े िनगमन ामक होऊ शकते.
या प रि थतीत यायालय े महामंडळाच े पडदा उचलू शकतात ते खालील माण े आहेत:
अ) जे हा कंपनी श ूचे पा घेते:
दामल ेर कंपनी िलिमट ेड िव. कॉि टन टल टायर आिण रबर कंपनी. (1916)2A C 307,
हाऊस ऑफ लॉड् स, कंपनीचे चा र य ठरवताना इं लंडम य े न दणीक ृत, कंपनीची न दणी
झाली असली तरी वा तिवक य अस यास इं लंड हे श ूचे पा मानेल. या या
कारभाराच े िनयं ण श ू देश (जम नी) मधील रिहवासी आहेत.
ब) जे हा कंपनी कर चुकिव याक रता थापन केली जाते:
जेथे कंपनी केवळ कर चुकिव या या उ ेशाने थापन केली गेली आहे तेथे यायालयाला
कंपनी या कॉप र ेट यि म वाकड े दुल कर याचा अिधकार आहे. (रे सर िदनशॉ
मानेकजी पेिटट).
munotes.in
Page 16
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
16 क) फस या हेतूने कंपनीची थापना कोठे झाली आहे:
फस या उ ेशाने िकंवा बेकायद ेशीर व तूसाठी कंपनी थापन झा यास यायालय े कॉप र ेट
यि म वाला छेद देऊ शकतात . (िगलफोड मोटर कंपनी िव. हॉन )
ड) िजथे कंपनी एजंट िकंवा िव त आहे:
यायालयाच े वेगळे आिण वतं अि त व िटकव ून ठेव यास नकार देतील कंपनी िजथे ती
ित या , सद या ंची िकंवा दुसर्या कंपनीची एजंट आहे.
ई) वैधािनक तरतुदी अंतग त:
यायालय े कॉप र ेट यि म वाच े कवच फोडतील जेथे, कारण िविहत कायद ेशीर िकमान
पे ा कमी सद या ंची सं या कमी होणे (साव जिनक कंपनी या बाबतीत सात आिण खाजगी
कंपनी या बाबतीत दोन) दािय व अमया िदत झाले आहे
फ) इतर कोणत ेही या य करण :
दािय व िनि त कर यासाठी कॉप र ेट यि म व यायालय े, स य आिण याया या
िहतासाठी समान याय मागू शकतात .
१.५ कॉप र ेट बुरखा उचलण े / छेदणे
कॉप र ेट बुरखा उचलण े, सो या श दात हणज े दुल करणे. कॉप र ेट यि म व आिण
कंपनी या िनयं णात असल े या वा तिवक य या मागे पाहणे आिण जेथे फसवा आिण
अ ामािणक वापर केला जातो, कायद ेशीर अि त वाची , संबंिधत य ना घे याची
परवानगी िदली जाणार नाही, कॉप र ेट यि म व मागे आ य , या संदभा त कोट कॉप र ेट
बुरखा फोडा करणार आहे.
कंपनी या कॉप र ेट यि म वाचा सामा यतः आदर केला पािहज े. कॉप रेशनचा संपूण
कायदा अजूनही कॉप र ेट या या मूलभूत त वावर आधा रत आहे. त व आिण बुरखा फोडून
मोहाचा ितकार केला अशी अनेक उदाहरण े आहेत यात यायालया ंनी यावर
िश कामोत ब केले आहे. पण के हा फाय ाचा गैरवापर होतो, यायालय श हीन नाही
आिण ते पड ामागील वा तव पाह यासाठी कॉप र ेट यि म व यावरील पडदा उठवू
शकते. असे करताना , यायालय उप मह वा या साव जिनक िहताची सेवा करते, हणज े,
गैरवापराला अटक करणे िकंवा काय ा ार े दान केले या लाभाचा दु पयोग करणे अशा
कार े, "बुरखा टोचण े" कायदा हे त व तपास यासाठी अि त वात आहे हे अगदी प
आहे, सव साधारणपण े, गुंतवणूकदार भागधारका ंना यां या कजा साठी जबाबदार धरले
जाऊ नये कॉप र ेशन यां या गुंतवणुक या मू यापे ा जा त आहे.
munotes.in
Page 17
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
17 कॉप र ेट बुरखा उचल यासाठी वैधािनक तरतुदी:
1. सद य सं या कमी करणे:
जर एखा ा सं थेने दीड वषा ह न अिधक काळ यवसाय केला तर या या सद या ंची
सं या घटून सात कर यात आली आहे. साव जिनक कंपनीची घटना आिण दोन खाजगी
मालक या घटनेत यवसाय , येक य याला हे त य मािहत आहे आिण तो सद य
आहे अ या वषा नंतर सं थेने यवसाय सु ठेव याची वेळ, पेम टसाठी सं थेसोबत
वतं पणे आिण दीड वषा नंतर संकुिचत झाले या कजा ची संयु पणे उ रदायी होते. दीड
वष यां यावर दावा दाखल केला जाऊ शकतो फ तोच भाग नंतर राहतो .
2. फसवा यापार :
एखा ा सं थेचा कोणताही यवसाय फसवण ूक कर या या उ ेशाने पुढे गेला असेल तर
सं थेचे कज दार िकंवा इतर एखा ा य च े िकंवा कज दार कोण याही फस या
कारणा तव , कोण जाणूनबुजून चालू ठेव यासाठी एक प होता अशा कार े यवसाय
तु ंगवास िकंवा दंड िकंवा दो ही अधीन आहे.
3. कंपनीच े चुक चे वण न:
सं थेचा कोणताही अिधकारी िकंवा इतर य या या फाय ावर काम करत अस यास
कोण याही सं थे ारे वा री कर यासाठी िच हे िकंवा मंजूरी/अिधक ृत ॉिमसरी नोट,
ए सच जचे िबल, पैसे िकंवा व तूंसाठी ऑड र िकंवा चेक, समथ न याम य े सं थेचे नाव
वाचनीय म ये नमूद केलेले नाही. तो दंड कर यास बांधील आहे आिण तो सं थेने
भावीपण े र कम भर यािशवाय साधन धारकास वैयि क र या जबाबदार आहे.
4. अजा चे पैसे परत कर यात अयश वी :
जर एखा ा सं थे या काय कारी अिधका या ंना पर पर आिण वेगवेग या कार े धोका
असेल. सं थेने दुल के यास अजा ची रोख र कम ीिमयमसह परत करा. ॉ पे टस
जारी के या या तारख ेपासून 130 िदवसा ं या आत रोख परत करणे.
5. िविहत वेळेत शेअर सिट िफकेट इ. िवतरीत कर यात अयश वी :
जर कंपनी शेअर िकंवा िडब चर िवतरीत कर यात अपयशी ठरली तर वाटपा या 3
मिह या ंचा कालावधी िकंवा अज के या या 2 मिह या ं या आत बदली , नंतर कंपनी तसेच
कंपनीचा येक अिधकारी जो आहे चुक यास तोपय त .5000/ - ितिदन दंडास पा
असेल.
6. कंपनी या मालक ची चौकशी :
क सरकार यो य वाट या स कोण आहेत याचे मू यांकन िकंवा तपासणी कर याच े आदेश
देऊ शकते. तपास आिण अहवाल दे यासाठी एक िकंवा अिधक तपासका ंची िनयु करणे
कंपनी या सद य वा या संदभा त या य ना आिथ क वार य आहे आिण ते या या
िनण यावर िनयं ण ठेवतात. munotes.in
Page 18
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
18 7. अ ा वायस कृ यांसाठी दािय व :
कंपनीचे संचालक आिण इतर अिधकारी वैयि क र या आयोिजत केले जाऊ शकतात .
इतर पुत या ं या तरतुद या अंतग त उ रदायी उदाहरणाथ , पुन ा ीसाठी खाजगी
कंपनी या कर थकबाक च े, येक संचालक या कालावधीसाठी करासाठी संयु पणे
आिण वतं पणे जबाबदार आहेत.
१.६ िवना -न दणीच े प रणाम
कंपनीला बॉडी कॉप र ेटचा दजा या या ROC सह न दणी जी कंपनी कायदा 2013
अंतग त अिनवाय आहे आिण इतर कोणताही पूव चा कायदा ता काळ प रणामा ंवर ा
होतो. न दणी के यावर कंपनीला कायद ेशीर अि त व आिण शा त उ रािधकारीचा दजा
िमळतो . सामा य माणसान े िदलेले ह क जसे या तसे अिधकार याच माण े जे हा कंपनी
आरओसी कॅनम य े न दणीक ृत असत े ते हा कंपनी सव आनंद घेऊ शकते. करारा या
सं येत वेश क न , वतःची थावर मालम ा िकंवा जंगम मालम ा खरेदी क शकतात
आिण िव हेवाट लावू शकतात . कंपनी दावा क शकते आिण यावर दावा दाखल केला
जाऊ शकतो .
जे हा कंपनी यो य ािधकरणाकड े न दणीक ृत नसते, कंपनीचे रिज ार या न दणीक ृत
कंप यांचे फायद े उपभोगणार नाहीत .
उदाहरणाथ : न दणी नसलेली कंपनी आनंद घेऊ शकत नाही शा त उ रािधकार ि थती ,
अशा कंप या बेकायद ेशीर मान या जातील . असोिसएशन आिण संचालक िकंवा सभासद हे
वैयि क र या नुकसानीसाठी जबाबदार आहेत अशी संघटना इतर कोणाशीही करार क
शकत नाही.
१.७ सारांश
कंपनीची वैिश ्ये:
वयंसेवी संघटना , िवभ कायद ेशीर सं था, मया िदत दािय व , शा त उ रािधकारी
िवभ मालम ा , शेअस ची ह तांतरण मता , कॉमन सील, खटला भर याची आिण खटला
भर याची मता , वतं यव थापन .
वत काची काय :
1. कंपनी थापन कर याची क पना घेणे आिण ितचे अ वेषण करणे.
2. कंपनीसाठी आव यक वाटाघाटी करणे.
3. कंपनी थापन कर यासाठी आव यक य ची सं या गोळा करणे.
munotes.in
Page 19
भारतीय कंपनी कायदा , 2013
कंप यांची वैिश ्ये आिण व प
19 वत काचे अिधकार :
नुकसानभरपाईचा अिधकार , कायद ेशीर ाथिमक खच ा कर याचा अिधकार , मोबदला
ा कर याचा अिधकार .
वत काची कत ये:
वत कांची कत ये: गु नफा उघड करणे, सव उघड करणे, भौितक त ये, वत काने
या याकड े जे आहे ते कंपनीला चांगले केले पािहज े, िव त हणून ा , खाजगी यव था
उघड कर याच े कत य.
िव यातील वाटप करणा या ंिव वत काचे कत य:
वत काचे दािय व , न यात खा याच े दािय व , ॉ पे टसमधील चुक या िवधानासाठी
दािय व , वैयि क दािय व , जबाबदारी या वेळी कंपनी बंद करणे.
१.८
1. कंपनीची या या सांगून कंपनीची वैिश ्ये प करा.
2. कॉप र ेट बुरखा उचलण े याव न तु हाला काय समजत े?
3. ी इ कॉप र ेशन िकंवा ि िलिम नरी करार ारे तु हाला काय समजत े?
4. कंपनी या िनिम तीम य े वत काची भूिमका प करा.
टीपा िलहा .
1. कॉप र ेट बॉडी
2. सरकारी कंपनी
3. उपकंपनी
4. वत क
5. ी कॉप र ेशन करार
munotes.in
Page 20
20 २
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण असोिसएशनच े लेख - I
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ िवषय प रचय
२.२ कंप यांचे कार
२.३ साव जिनक आिण खाजगी कंपनीचे फायद े आिण तोटे
२.४ खाजगी आिण साव जिनक कंपनीमधील फरक
२.५ खाजगी कंपनीचे साव जिनक कंपनीत पांतर
२.६ सारांश
२.७
२.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● िविवध कार या कंप या समजण े.
● साव जिनक आिण खाजगी कंप यांमधील फरक समजण े.
● खाजगी कंपनी आिण साव जिनक कंप यांम ये पांतरण कर याची ि या समजण े.
● साव जिनक आिण खाजगीच े फायद े आिण तोटे समजण े.
२.१ िवषय प रचय
काय आिण काय प ती समजून घे यासाठी कंप यांचे वग करण आव यक आहे.
व प , िनिम ती, न दणीच े िठकाण , यव थापक य िनयं ण, दािय व ठेवले या समभागा ंची
सं या, संचालका ंची सं या इ. नुसार कंप यांचे वग करण केले जाते.
munotes.in
Page 21
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - I
21 २.२ कंपनीच े कार
कंप यांचे कार :
कंप यांचे कॉप र ेट अिधक चांग या कार े समजून घे यासाठी खालील आधारावर वगा या
सं येत िवभागल े गेले:
A. िनिम ती प ती .
B. सद या ं या दािय वा या आधारावर
C. अनुमत सद य सं या.
D. यव थापन िनयं ण.
E. िविवध ेणी
A. फॉम शन/इ कॉप र ेशन या प ती या आधारावर :
दोन प ती आहेत या अंतग त कॉप र ेट सं था तयार केली जाऊ शकते; एक, संसदे या
िवशेष काय ा ार े आिण दोन अंतग त न दणी ार े कंपनी कायदा .
िनगमन वर आधा रत
● वैधािनक कंपनी
● चाट ड कंपनी
● न दणीक ृत कंपनी
वैधािनक कंप या: िवशेष कायद े अंतग त िनमा ण केले या कॉप र ेशन संसदे या िकंवा रा य
िवधानम ंडळांना वैधािनक कंप या हटल े जाऊ शकते;
एक वैधािनक कंपनी साव जिनक सेवा दान कर यासाठी तयार केले या कंप या आहेत
आिण मया िदत दािय व आहे; यांना नेहमी मया िदत शीष क वापर याची आव यकता नसते.
अशा कंप यांना क िकंवा रा य िवधानम ंडळ वैधािनक कंपनी मा यता देऊ शकते.
पारंपा रक यवसायाप े ा लोकांची सेवा कर या या उ ेशाने नफा िनमा ण कर या या
येयाने एक वैधािनक कंपनी सहसा तयार केली जाते. पुढे कंपनी काय ातील तरतुदीवर
नमूद केले या तरतुदी वगळता वैधािनक कंप यांना लागू होते.
तथािप , यांना िविधम ंडळ-संसदे कडे वािष क अहवाल दान करणे आव यक आहे. काही
सु िस वैधािनक कंप यांचा समाव ेश आहे
munotes.in
Page 22
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
22 खालील
रझ ह बँक ऑफ इंिडया (RBI)
• भारतीय आयुिव मा महामंडळ (LIC)
• औ ोिगक िव िनगम (IFC)
• टेट बँक ऑफ इंिडया (SBI)
• भारतीय अ न महामंडळ (FCI)
• युिनट ट ऑफ इंिडया (UTI)
2. चाट ड कंप या:
या कंप या एका िवशेष चाट र अंतग त िकंवा स ाट िकंवा राजे िकंवा राणी या
आदेशानुसार थािपत के या जातात . रॉयल चाट ड अॅ ट अंतग त अि त व अशा कंप या
एक म ये येतात. उप माच े व प आिण श चाट र ारे िनिद केले आहेत. चाट ड ची
उदाहरण े खालील माण े आहेत.
● ि िटश ॉडकाि ट ंग कॉप र ेशन,
● बँक ऑफ इं लंड
● ई ट इंिडया कंपनी
3. न दणीक ृत कंप या:
अशा कंप या कंपनी काय ा ंतग त समािव िकंवा न दणीक ृत आहेत. देशा या सरकारन े
पा रत केले यांना न दणीक ृत झा यान ंतर या कंप या अि त वात येऊ शकतात . भारतीय
कंपनी काय ा ंतग त वेळोवेळी नमूद केले या आव यक ि या ंचे िनरी ण क न वतःची
न दणी केली जाते.
कंपनीने सव आव यक गो ी पाळ याचा िनणा यक पुरावा इ कॉप र ेशनची औपचा रकता
कंपनी कायदा आिण कंपनी या रिज ारन े (आरओसी ) चे माणप मंजूर केले आहे
िनगमन / यवसाय सु कर याच े माणप जे ात आहेत आिण नंतर अशी माणप े असू
शकत नाहीत .
उदाहरण : गूगल इंिडया ा. िल. ही न दणीक ृत िकंवा िनगिमत कंपनी आहे.
(ब) दािय वा या आधारावर :
दािय वा या आधारावर , कंपनीचे वग करण केले जाऊ शकते:
i शेअस ारे मया िदत कंप या munotes.in
Page 23
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - I
23 ii हमी ार े मया िदत कंप या
iii अमया िदत कंप या
i शेअस ारे मया िदत कंप या
जे हा कंपनी या सद या ंची जबाबदारी मया िदत असत े. शेअस वर न भरलेली र कम
अस यास , अशा कंपनीला शेअस ारे मया िदत कंपनी हणतात . दािय वा या समभागा ं ारे
मया िदत कंपनीम य े सभासद यां याकड े असल े या शेअस वर न भरले या रकमेपय त
मया िदत आहेत. उ रदािय व कंपनी या अि त वात िकंवा जीवनकाळात लागू केले जाऊ
शकते. जेथे समभाग पूण पणे भरलेले आहेत, यां यावर पुढील दािय व आकारणी केली
जाते.
ii हमी ार े मया िदत कंप या
या अशा कंप या आहेत या ार े सभासदा ंचे दािय व मया िदत आहे, या रकमेम ये यांनी
िलि वड ेशन या वेळी कंप यांची मालम ा योगदान दे याचे ापना ार े मा य केले आहे.
अशा कंप यां या बाबतीत या या सद या ंचे दािय व हमी या रकमेपय त मया िदत आहे.
हमी कंप यांची उदाहरण े ेड असोिसएशन , रसच असोिसएशन , लब आहेत. ते िविवध
व तूंचा चार करतात .
iii अमया िदत कंप या:
सद या ं या दािय वावर मया दा नसलेली कंपनी अमया िदत कंपनी हणून ओळखली जाते.
अशा कंपनी या बाबतीत येक सद य जबाबदार आहे. जोपय त लोकि यता संबंिधत
आहे, अशा कंप या भारतात इतके लोकि य नाहीत .
(C) सद य सं ये या आधारावर .
(अनुमत सद य सं या)
i खाजगी कंपनी
ii साव जिनक कंपनी
iii एक य कंपनी
i खाजगी कंपनी
खाजगी कंपनी हणज े अशी कंपनी जी ित या कलमान ुसार संघटना :
(i) हे समभाग ह तांत रत कर याचा अिधकार ितबंिधत करते.
(ii) या या सद या ंची सं या प नास पय त मया िदत आहे (वगळून सद य जे कंपनी या
नोकरीत आहेत िकंवा होते) आिण munotes.in
Page 24
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
24 (iii) कोण याही शेअस ची सद यता घे यासाठी जनतेला कोणत ेही आमं ण ितबंिधत
करते िकंवा कंपनीचे िडब चर.
(iv) जेथे दोन िकंवा अिधक य नी एका कंपनीत एक िकंवा अिधक शेअस ठेवले आहेत
संयु पणे, यांना एकच सद य मानल े जाते. खाजगी कंपनी थापन कर यासाठी दोन
य आिण कमाल सं या खाजगी कंपनीतील सद या ंची सं या ५० पे ा जा त असू
शकत नाही. खाजगी मया िदत कंपनीने या या शेवटी "Private Ltd" श द जोडण े
आव यक आहे.
ii साव जिनक कंपनी
साव जिनक कंपनी हणज े खाजगी कंपनी नसलेली कंपनी. या कंपनीची मालक
लोकांसाठी खुली आहे ती साव जिनक आहे. कंपनी दुस या श दांत, कोणीही या कंपनीचे
शेअस खरेदी क शकतो . सभासदा ं या सं येवर िकंवा ह तांतरणास कोणत ेही बंधन
नाही. या या शेअस चा साव जिनक ह क तयार कर यासाठी िकमान सात सद य असण े
आव यक आहे. कंपनी हे साव जिनक कंपनी या मूलभूत गो प ैक आहे क याचे
सद या ंची सं या मया िदत करणा या तरतुदी नाहीत िकंवा सामा यत : याचे शेअस
लोकांकडे ह तांत रत करणे िकंवा ितबंिधत करणे वगळता शेअस िकंवा िडब चरसाठी
सब ाइब कर यासाठी जनतेला कोणत ेही आमं ण नाही. फ साव जिनक कंपनीचे
शेअस टॉकम य े िनयु केले जा यास स म आहेत.
iii एक य कंपनी
पूव नसले या अनेक नवीन संक पना सादर क न कंपनी कायदा , 2013 ने भारतातील
कॉप र ेट कायद े पूण पणे बदलल े. एक य कंपनी ही कंपनी काय ान े सादर केले या
नवीन संक पना ंपैक एक आहे. वन पस न कंपनी (OPC) हणज े पारंपा रक प ती या
िवपरीत केवळ एक य सोबत तयार केलेली कंपनी, सद य हणून एकमेव िकंवा एकल
य िकमान दोन सद य . एका य या कंपनीम य े िकमान शेअर भांडवलाची
आव यकता कोणत ेही अिनवाय नाही. आिथ क घटक लहान यापारी ही एकट्या य ची
ओळख आहे, सेवा दा या ंसाठी एक माग हलका करते. कॉप र ेट या मा यमात ून यां या
संध चा िव तार क न यवसायात वेश करा.
D. िनयं ण िकंवा होि ड ंग या आधारावर कंप या. ( या आधारावर यव थापन
िनयं ण):
i होि ड ंग आिण सहायक कंप या:
काही कंप यांचे शेअस पूण पणे िकंवा अंशतः दुसर्या कंपनीकड े असतील . या करणात , हे
शेअस िनयंि त करणारी कंपनी होि ड ंग कंपनी बनते. याच माण े या कंपनीचे शेअस मूळ
कंपनी याची उपकंपनी हणून ओळखली जाणारी िनयं णे. होि ड ंग कंप या यायाम
यां या उपकंप यांवर यां या मंडळाची रचना िनयंि त क न यांचे िनयं ण संचालका ं
कडे देतात. पुढे, पालक कंप या देखील यां या उपकंप यांचे ५०% पे ा जा त शेअस
िनयं ण क न िनयं ण वापरतात . munotes.in
Page 25
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - I
25 ii सहयोगी कंप या:
अशा कंप यांम ये इतर कंप यां चा भाव मह वप ूण असतो . हा "मह वप ूण भाव " िकमान
मालक या माणात आहे. सहयोगी कंपनीचे 20% शेअस इतर कंपनीचे िनयं ण क
शकते. अंतग त सहयोगी कंपनी या यावसाियक िनण यां या संदभा त अि त वात आहे.
करार संयु उप मा ंतग त सहयोगी कंप या देखील अि त वात असू शकतात .
iii सरकारी कंपनी:
याचा अथ अशी कोणतीही कंपनी याम य े क सरकार आिण/िकंवा कोण याही रा य
सरकारकड े पेड-अप या 51 ट या ंपे ा कमी भाग भांडवल नाही िकंवा सरकार िकंवा
अंशतः क सरकार ार े आिण अंशतः एक िकंवा अिधक रा य सरकार े. एक सरकारी
कंपनी सरकारी कंपनीचीही उपकंपनी आहे.
E. िविवध ेणी:
I. परदेशी कंप या:
कंपनी कायदा , 2013 कलम 2(20) अंतग त कंपनीची या या : “कंपनी हणज े या
काय ा ंतग त िकंवा कोण याही अंतग त समािव केलेली कंपनी मागील कंपनी कायदा ."
सव साधारणपण े, परदेशी कंपनी ही एक कंपनी असत े जी भारत बाहेर समािव केली जाते,
● वतःह न िकंवा एजंट ारे भारतात यवसायाच े िठकाण आहे, शारी र क िकंवा
इले ॉिनक मोड ार े; आिण
● भारतातील कोणतीही यावसाियक ि या इतर कोण याही कार े चालवत े.
II. सु कंपनी:
सामा य भाषेत, "Dormant" या श दाचा अथ िनि य असा होतो. जे हा एखादी कंपनी
तयार केली जाते आिण भिव यातील क पासाठी िकंवा ठेव यासाठी न दणी केली जाते,
कोणतीही बौि क संप ी िकंवा मालम ा आिण यात कोणत ेही लेखा यवहार मह वप ूण
नाही, अशा कंपनीची सु ि थती ा कर यासाठी अज केला जातो. कंपनी कायदा ,
2013 या कलम 455 म ये तरतुदी कर यात आ या आहेत, डॉम ट कंपनीबाबत िदलेला
िनयम 3 ते 8 सह, करण XXIX अंतग त कंप या (िविवध ) िनयम, 2014. या तरतुद म य े
िनि य कंप यांसाठी कमी अनुपालन आिण िनयम िनधा रत केले आहे.
iii छोटी कंपनी [एस. 2(85)]:
कंपनी कायदा , 2013 ारे "लहान कंपनी" ही एक नवीन संक पना सादर केली गेली आहे.
कमी भांडवल आिण उलाढाल आकार असणारी ही फ एक कारची खाजगी कंपनी आहे.
सु वातीला िकमान भरलेले भांडवल तािवत केले होते. अशा कंप यांम ये ५० लाख
पये आिण िकमान 2 कोटी पया ंची उलाढाल आव यक असेल. munotes.in
Page 26
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
26 हणून, कंपनी कायदा , 2013 मधील नवीनतम दु तीन ुसार मॉल कंपनीची या या
खालील माण े आहे: सशु क 50 लाखा ंपे ा जा त नसलेले भाग भांडवल िकंवा 10
कोट प े ा जा त र कम नसाव ेत; आिण वािष क उलाढाल 2 कोट प े ा जा त नाही िकंवा
िजतक जा त िविहत असेल जे 100 कोट प े ा जा त नसाव े. येथे एक लहान कंपनी
बन यासा ठी दो ही अटी पूण करणे आव यक आहे.
२.३ लोका ंचे फायद े आिण तोटे आिण खाजगी कंपनी
खाजगी कंपनीच े फायद े आिण तोटे:
ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनी ही एक छोटी कंपनी आहे जी खाजगी र या यवसाय उप म
आयोिजत करते. ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनी सद या ंचे दािय व यां याकड े असल े या
अनु मे समभागा ं या सं येपय त मया िदत आहे. अशा कंप यांचे शेअस हे खाजगी शेअस चे
साव जिनक र या यवहार होत नाहीत . िलिमट ेड कंपनी साव जिनक र या यापार क
शकत नाही.
1. वेगळी कायद ेशीर सं था:
ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनी ही यायालयातील एक वेगळी कायद ेशीर ओळख आहे, हणज े
यवसायाची मालम ा आिण दािय व े समान नाहीत . संचालका ंची मालम ा आिण दािय व े
दोघेही एकमेकांचे प वेगळे आहेत.
2. मया िदत दािय व :
कंपनी कोण याही कारणाम ुळे आिथ क संकटात ून जात अस यास , कजा या भरणासाठी
सद या ंची वैयि क मालम ा जबाबदार राहणार नाही. कंपनी या सद या ंचे दािय व हणून
कंपनी मया िदत आहे.
3. सुलभ िनिम ती:
ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनी सहजपण े तयार केली जाऊ शकते आिण न दणी केली जाऊ
शकते यासाठी िनिम ती या जिटल ि य ेची आव यकता नाही. दुसरे हणज े यवसाय
सु झा या या माणप ाची ती ा कर याची गरज नाही.
4. समभागा ंची ह ता ंतरण मता :
शेअस ारे मया िदत असल े या इतर कोणतीही य , कोणतीही परवानगी न घेता िकंवा
कोण याही उ च ािधकरणाकड ून अिधक ृतता जर लेख परवानगी देत असेल तर कंपनीचे
शेअस शेअरहो डर ार े ह तांत रत केले जाऊ शकतात .
5. अि त व अखंड आहे:
जसे कंप या शा त उ रािधकारासह वैिश ्यीकृत आहेत, हणज े कंपनी कधीही मरत
नाही, जे कायद ेशीर र या िवसिज त होईपय त अि त वात आहे. कंपनी, एक वेगळी
कायद ेशीर य अस यान े, मृ यू िकंवा इतर गो म ुळे भािवत होत नाही. कोण याही munotes.in
Page 27
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - I
27 सद याच े िनग मन परंतु पवा न करता सद य वातील बदल अि त वात आहे. "शा त
उ रािधकार " कंपनीची सवा त मह वाच एक वैिश ् आहे.
ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनीच े तोटे:
1. या या लेखां ारे शेअस या ह ता ंतरणीयत ेवर िनब ध आहेत:
आिट कल ऑफ असोिसएशन हे कंपनीचे अंतग त िनयम आहेत, याम य े कोण याही तरतुदी
नस यास समभागा ं या ह तांतरण मत ेवर ितबंिधत करते.
2. जा तीत जा त सद य वावर िनब ध:
कंपनी कायदा 2013 अशी तरतूद करतो क कोण याही प रि थतीत सद या ंची सं या
200 पे ा जा त वाढू नका. यामुळे आिथ क तरलता कमी होते.
3. ते लोका ंना ॉ पे टस जारी क शकत नाही:
खाजगी कंप या लोकांना ॉ पे टस जारी क शकत नाहीत आिण हणूनच जनतेचा पैसा
वाप शकत नाही. खाजगी कंप या यां या ार े अंतग त ोत भांडवल उभारत आहेत.
साव जिनक कंपनीच े फायद े आिण तोटे:
फायद े:
साव जिनक कंपनी न दणी कंपनी कायदा , 2013 अंतग त केली जाते. साव जिनक कंपनीची
न दणी कठोर अनुपालना या अधीन आहे. पुढील, अशा कंप यांना मोठ्या भांडवली
गुंतवणूक ची आव यकता असत े, कंप या पि लक कंपनीसाठी मोठी भांडवली गुंतवणूक
कर याचा हेतू आहे.
1. सद या ंचे मया िदत दािय व :
साव जिनक कंपनीम य े भागधारक आिण संचालका ंचे दािय व मया िदत असत े. ते कंपनीत
धारण केले या समभागा ं या मया देपय त िकंवा कोण याही न भरले या शेअस साठी यांना
हटल े जाऊ शकते. उदाहरणाथ , कंपनी कोण याही ाथिमक यावसाियक ि याम ुळे
आिथ क अिनयिमतता त अस यास , नंतर अशा भागधारक आिण संचालका ं या
वैयि क मालम ेसाठी बँका, कज दार आिण सरकार जबाबदार राहणार नाही.
2. वेगळी कायद ेशीर सं था:
कंपनीचे सभासद , संचालक येतात आिण जातात , पण कंपनीचे अि त व सु आहे.
हणज े, कोण याहीची अनुपि थती िकंवा हालचाल कंपनीतील भागधारक कंपनी या
अि त वावर प रणाम करणार नाहीत .
munotes.in
Page 28
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
28 3. िनधी उभार याचा अमया द ोत:
साव जिनक कंपनीला वाढव या या अमया द ोताचा मोठा फायदा आहे. याचा प रणाम
नवीन क प पार पाड यासाठी आिण लोकांमाफ त िनधी, नवीन बाजारप ेठ िमळवण े
यासाठी होतो.
1. सुलभ ह ता ंतरण
साव जिनक कंपनीम य े शेअस ची सहज ह तांतरण मता आहे. कंपनी टॉक ए सच जवर
शेअस सूचीब आहे; कंपनीतील शेअर ह तांत रत करा भागधारका ंना ते सोपे वाटते.
तोटे:
1. कठीण कायद ेशीर आव यकता आिण िनिम तीची उ च िकंमत:
साव जिनक कंपनीची थापना आिण देखभाल करणे यापे ा खाजगी कंपनीची थापना
आिण देखभाल खूप कठीण आहे. खाजगीवर लागू होत नाहीत अशा अनेक साव जिनक
कंप या आहेत. कायद ेशीर आव यकता ं या अधीन कॉप र ेशन पुढे कंपनीची साव जिनक
कंपनी हणून न दणी करणे मोठ्या खचा ची आव यकता आहे. साव जिनक कंपनी या
िनिम तीसह येणे, चंड गुंतवणूक, वेळ आिण ि या मक गो च े पालन करणे आव यक
आहे. सह कंपनीचा परतावा तुम या गुंतवणुक वर अवल ंबून असतो .
2. सरकारी ह त ेप वाढला :
जे खाजगी कंप यांना लागू होत नाही अशा साव जिनक कंप या उ च पातळीवरील सरकारी
ह त ेपा या अधीन असतात . अनेक लोकां या पा भूमीवर गे या 15 वषा त वाढ झाली
आहे. कॉप र ेशनचे गैर यव थापन याम ुळे लोकांचे मोठ्या माणावर नुकसान झाले.
सरकारी ह त ेप, अनेकदा आव यक असला तरी, मंद आिण कमी होतो.
3. गु तेचा अभाव :
भागधारका ंचा पारदश कता आिण िव ास राख यासाठी , कंपनी लोकांसाठी संपूण खुलासा
दान करते याम ुळे गु ता राखली जाऊ शकत नाही. साव जिनक िनण य घे यात,
कंपनीचा सहभाग असतो .
munotes.in
Page 29
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - I
29 २.४ साव जिनक कंपनी आिण खाजगी कंपनी मधील फरक
िनकष साव जिनक कंपनी खाजगी कंपनी
अथ :
साव जिनक कंपनी हणज े
मा यता ा टॉक
ए च जवर सूचीब
असल ेली कंपनी. खाजगी कंपनी अशी आहे जी टॉक
ए च जवर सूचीब नाही आिण ितचे
िस य ु रटीज केवळ सद या ं ारे ितबंिधत
िकंवा खाजगी र या ठेव या जातात
नाव:
साव जिनक कंपनीला
"खाजगी " हा श द
लाव याची गरज नाही. खाजगी कंपनी ने, या या नावा या शेवटी
“private limited” हे श द जोडण े
बंधनकारक आहे
सद या ंची सं या:
साव जिनक कंपनी सु
कर यासाठी िकमान सात
सद य असण े आव यक
आहे आिण जा तीत
जा त सद या ंची सं या
ितबंिधत नाही. कमीत कमी दोन सद या ंसह खाजगी कंपनी
सु करता येते. खाजगी कंप यांम ये
जा तीत जा त 200 सद य असू शकतात .
शेअस चे ह तांतरण
साव जिनक कंपनीचे
शेअस मु पणे
ह तांतरणीय आहेत
खाजगी कंपनीचे शेअस मु पणे ह तांत रत
करता येत नाहीत . आिट कल ऑफ
असोिसएशनमधील तरतुद या अधीन राह न
ह तांतरणास परवानगी आहे.
ॉ पे टस चा मु ा
साव जिनक कंपनी जारी
करते
साव जिनक
सबि शनसाठी
ॉ पे टस. खाजगी कंपनीला ॉ पे टस जारी
कर यापास ून ितबंिधत आहे कारण या
कंप या सबि शनसाठी लोकांना आमंि त
क शकत नाहीत .
वैधािनक बैठक ारंभ माणप ा
कर यासाठी वैधािनक
बैठक घेणे अिनवाय वैधािनक बैठक घेणे आव यक नाही
जीएम ठेव याच े
िठकाण
वािष क सव साधारण सभा
न दणीक ृत काया लयात
िकंवा इतर कोण याही
िठकाणी आयोिजत केली
जाऊ शकते जेथे
न दणीक ृत काया लय आहे एजीएम ठेव याच े िठकाण
munotes.in
Page 30
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
30 २.५ 1खाजगी कंपनीच े साव जिनक कंपनीम य े पांतर
ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनीची िनिम ती कारण फायद े आिण ऑफर ार े केलेले िवशेष
िवशेषािधकार बह तेक वेळा ाधा य िदले जाते. जवळ या आिण ि य आिण जवळ या
िम ांकडून ॉ पे टस आिण आमं णे संचालक आिण इतर सद य भांडवल ोत आहे
हणून अशा कंप या जारी करत नाहीत . कंपनी कायदा , 2013 कठोर िनयम लागू करत
नाही आिण पि लक िलिमट ेड कंप यांवर लादल ेले िनयम. िनि तपण े प रि थतीन ुसार,
ाय ह ेट िलिमट ेड ही साव जिनक कंपनी होईल.
खालील प रि थतीत ाय ह ेट िलिमट ेड साव जिनक मया िदत कंपनी होऊ शकते.
1. डीफॉ टन ुसार पांतरण
2. काय ा या ऑपर ेशन ार े पांतरण
3. पसंतीनुसार िकंवा पया यानुसार पांतरण
एकदा खाजगी कंपनी कोण याही वर नमूद केले या प रि थतीत अंतग त साव जिनक कंपनी
बनते, ते हा ती उपभोगल ेले िवशेषािधकार एक खाजगी कंपनी गमावेल. पांतरणावर , लागू
होणार े िनयम आिण पि लक िलिमट ेड कंप या लागू होतील .
1. डीफॉ टन ुसार पांतरण
खाजगी कंपनी समभाग ह तांत रत कर याचा अिधकार ितबंिधत करते. जा तीत जा त
सद या ंची सं या 200 ची मया दा आिण शेअस िकंवा िडब चर या सबि शनसाठी
साव जिनक िनमं ण ितबंिधत करते. यापैक कोण याही मुलभूत र या गो ीच े उ लंघन
खाजगी कंपनी साव जिनक कंपनी होईल अशा अटी घाल यात आ या .
2. काय ा या ऑपरेशन ार े पांतरण
खालील करणा ंम ये, कायद ेशीर काय वाही पूण क न खाजगी कंपनी साव जिनक कंपनी
बनते: पेड-अप शेअर भांडवला या 25% पे ा कमी नसताना खाजगी कंपनी एक िकंवा
अिधक साव जिनक कंप यांकडे असत े,
a जे हा खाजगी कंपनीची सरासरी एकूण उलाढाल सलग तीन वष २५ कोटी . पे ा कमी
नसते.
b जे हा खाजगी कंपनी पेड अप साव जिनक कंपनीचे भाग भांडवल या 25% पे ा कमी
नसते.
c जे हा खाजगी कंपनी ठेवी आमंि त करते, वीकारत े िकंवा नूतनीकरण करते.
1 https://accountlearning.com/under -what -circumstances -a-pvt-compan y-
be-converted -topublic -company
munotes.in
Page 31
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - I
31 कंपनी सुधारणा कायदा 2000 ने यांना पया य िदला आहे, पि लक िलिमट ेड कंपनी हणून
सु ठेव यासाठी िकंवा पांत रत कर यासाठी वतःला खाजगी मया िदत कंप यांम ये
कलमात आव यक या बदल करणे.
3. पसंतीनुसार िकंवा पया यानुसार पांतरण
एक खाजगी कंपनी वतः या वे छेने वतःच े साव जिनक कंपनीत पांतर िनवडू शकते.
साधारणपण े, जे हा खाजगी कंप या िव ताराची योजना आखतात आिण अिधक भांडवली
संसाधन े आव यक आहेत, ते वत: साव जिनक कंप या म ये पांत रत होतील .
साव जिनक कंप या बनून, ते साव जिनक आिण आव यक भांडवल िमळिव यासाठी शेअस
िकंवा िडब चर जारी क शकतात . भारतात अनेक सं था जे खाजगी कंप यांनी वत:ला
िमळव ून िद यान े कामकाज सु झाले. पि लक िलिमट ेड कंप यांम ये िव तार आिण
िविवधता आण यासाठी पांत रत केले.
कोणतीही खाजगी कंपनी जी साव जिनक म ये बदलू इि छत े या कंपनीने कलमाम य े
आव यक ते बदल करावेत आिण याचे पालन करावे या या पाय या पुढील माण े:
a. यासाठी सव साधारण सभा बोलाव ून रीतसर िवशेष ठराव पास करावा .
b. सुधा रत कलमा ंसह ठरावाची त असावी िवशेष पास के या या 30 िदवसा ं या आत
रिज ारकड े ठराव दाखल करावा .
c. सद या ंची सं या सात करावी . "खाजगी " हटवल ेले नाव श दांसह िनगमन नवीन
माणप िमळिव यासाठी कंपनीला रिज ारकड े अज करावा लागेल.
२.६ सारांश
िनिम ती प ती . सद या ं या दािय वा या आधारावर . सद य सं या यव थापन िनयं ण
परवानगी . िविवध ेणी.
i कंप यांचे कार : A. वैधािनक कंपनी, चाट ड कंपनी, न दणीक ृत कंपनी. चाट ड कंप या:
न दणीक ृत कंप या: शेअस ारे मया िदत कंप या, हमी ार े मया िदत कंप या, अमया िदत
कंप या. हमी ार े मया िदत कंप या, खाजगी कंपनी, साव जिनक कंपनी, एक य कंपनी,
होि ड ंग आिण सहा यक कंप या, सहयोगी कंप या, सरकारी कंपनी, परदेशी कंप या, सु
कंप या.
खाजगी कंपनीच े फायद े आिण तोटे:
१. कायद ेशीर अि त व वेगळे करतो . सुलभ िनिम ती, शेअस ची ह तांतरण मता आिण
अि त व अखंड आहे.
२. जनतेसाठी ॉ पे टस: या या लेखां ारे शेअस या ह तांतरणीयत ेवर िनब ध आहेत.
जा तीत जा त सद य वावर िनब ध ते जारी क शकत नाही. munotes.in
Page 32
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
32 साव जिनक कंपनीच े फायद े आिण तोटे:
१. सद या ंची मया िदत दािय व , वतं कायद ेशीर सं था, अमया िदत िनधी उभार याच े
ोत.
२. कठीण कायद ेशीर आव यकता आिण िनिम तीची उ च िकंमत: वाढली सरकारी ,
ह त ेप: गु तेचा अभाव
२.७
1. कंपनीचे कार काय आहेत?
2. साव जिनक कंपनीचे खाजगीम य े पांतर कर याची ि या काय आहे कंपनी?
3. खाजगी कंपनीचे साव जिनक पांतर कर याची ि या काय आहे कंपनी?
4. साव जिनक कंपनी आिण खाजगी कंपनी यां यात फरक करा
5. खालील सं ा प रभािषत करा:
a) चाट ड कंपनी
b) खाजगी कंपनी
c) साव जिनक कंपनी
d) वन मॅन कंपनी
e) ता यातील कंपनी
f) उपकंपनी
munotes.in
Page 33
33 3
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ िवषय प रचय .
३.२ अथ आिण या या
३.३ मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन अंतग त कलम
३.४ अ ा वायस ची िशकवण
३.५ अ ा वायस यवहाराच े प रणाम
३.६ संघटनेची कलम े
३.७ मेमोरँडम ऑफ असोिसए शन आिण असोिसएशनमधील कलम े यामधील फरक
३.८ िवधायक सूचनांचा िस ांत
३.९ इनडोअर मॅनेजम टचा िस ांत / ट वा ड (आिण िनयम)
३.१० सारांश
३.११
३.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण असोिसएशन मधील कलम े आिण साम ीचा अथ
समजून घेणे.
● अ ा हायस ची, रचना मक सूचना आिण अंतग त यव थापन समजून घेणे.
● मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण असोिसएशन मधील कलम े यामधील फरक
अ यासण े.
● मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण असोिसएशन मधील कलम े याम य े बदल
कर या या तरतुदी समजून घेणे. munotes.in
Page 34
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
34 ३.१ िवषय प रचय
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन हे कंपनी या थापन ेसाठी मूलभूत आिण सवा त मह वाच े
द तऐवज आहे. जेथे िविश हेतू सा य कर यासाठी सद या ंची सं या एक येते आिण
एक कंपनी तयार होते. हे उि सामा यतः यावसाियक व पाच े असत े. यावसाियक
ि यामध ून नफा िमळिव यासाठी साधारणपण े कंप याची थापना केली. कंपनी समािव
कर यासाठी , रिज ार ऑफ कंपनीज (ROC) कडे अज दाखल करावा लागेल. हा अज
अनेक कागदप ा ंसह सादर करणे आव यक आहे. मूलभूत कागदप ा ंपैक समाव ेशासाठी
अज हणज े मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन सोबत सादर करणे आव यक आहे.
३.२ अथ आिण या या
कंपनी कायदा , 2013 या कलम 2(56) नुसार "मेमोरँडम" हणज े कंपनीचे मेमोरँडम ऑफ
असोिसएशन मूळत: तयार केलेले िकंवा कोण याही पूव या कंपनी काय ान ुसार िकंवा
अनुषंगाने वेळोवेळी बदलल ेले कायदा . मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन : कंपनी काय 2013
चे कलम 4.
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन (MOA) या चाट रचे ितिनिध व करते. कंपनी हा एक
कायद ेशीर द तऐवज आहे जो िनिम ती दर यान तयार केला जातो आिण कंपनीचे नातेसंबंध
प रभािषत कर यासाठी न दणी ि या भागधारक आिण ते कंपनीची उि े िनिद करते.
३.३ मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन अंतग त कलम
येक कंपनी या मेमोरँडमम य े असे नमूद केले पािहज े:
1. साव जिनक कंपनी या बाबतीत कंपनीचे नावाम य े नावाचा शेवटचा श द हणून
“िलिमट ेड” असल े या आिण खाजगी बाबतीत “ ाय ह ेट िलिमट ेड” कंपनी
2. कंपनीचे न दणीक ृत काया लय
3. कंपनी या व तू
4. सद या ंचे दािय व
5. कंपनी या शेअर कॅिपटलचा तपशील
6. सबि शन िकंवा असोिसएशन लॉज
1. नाव खंड:
नाव वैयि क अि त व देते; हणून, येक कंपनी याचे वतःच े नाव असण े आव यक
आहे. कंपनी ही एक वतं ओळख असल ेली कायद ेशीर य आहे; ते munotes.in
Page 35
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
35 एक नाव असण े आव यक आहे या ार े ते ओळखल े जाऊ शकते. उपल धता कंपनी
कोणत ेही नाव वीका शकते, यासाठी कंपनीला रिज ार ऑफ कंपनीजकड े अज करावा
लागेल: जर
i) याच अंतग त िकंवा अंतग त न दणीक ृत इतर कोणतीही कंपनी नाही समान नाव;
ii) क सरकार ारे हे नाव अवांछनीय आिण ितबंिधत मानल े जाऊ नये. लोकांसमोर
चुक चे वण न करणार े नाव आहे, ितक आिण नावाखाली सरकार ार े ितबंिधत (अयो य
वापर ितबंध) कायदा , 1950, उदाहरणाथ , भारतीय रा ीय वज, नाव आिण सिच
ितिनिध व .
महा मा गांधी आिण भारताच े पंत धान , नाव आिण तीके U.N.O., आिण W.H.O.,
क ाचे अिधक ृत िश का आिण तीके, सरकार आिण रा य सरकार े इ.
एखाद े नाव जे एकसारख े आहे िकंवा जवळपास सारख े आहे:
i) पूव अि त वात असल ेली कंपनी या नावान े न दणीक ृत आहे, िकंवा
ii) न दणीक ृत ेड माक िकंवा एखादा ेड जो अजा चा िवषय आहे
ेड मा स कायदा , 1999 अंतग त इतर कोण याही य या न दणीसाठी क सरकारला
अवांछनीय मानल े जाऊ शकते. क सरकार , एक नाव अवांछनीय समज याआधी , ेड
मा स या रिज ारचा स ला या.
जेथे कंपनीचे नाव आधीच न दणीक ृत कंपनी नावाशी जवळ या सा य आहे, यायालय
कंपनी या नाव बदलच े िनद श देऊ शकते.
iii) एकदा नाव मंजूर झाले आिण कंपनी न दणीक ृत झाली, नंतर:
a न दणीक ृत काया लय असल े या कंपनीचे नाव यवसाय प रसरा या बाहेर िचकटवल े
जाईल.
b सद या ंचे दािय व मया िदत अस यास “मया िदत” िकंवा” ाइवेट िलिमट ेड” हे
यथाि थती , नावाला जोडल े जाईल .
c सव लेटर-हेड, यवसाय प े, नोिटस आिण कॉमन सील यावर न दणीक ृत काया लयाच े
नाव आिण प ा यात नमूद केलेला असेल.
d एक कंपनी ित या नावात ून “मया िदत” हा श द टाकेल. परवाना आहे मंजूर केले तर:
मा , क सरकारला परवाना दे याचा अिधकार आहे.
i) कंपनी िव ान , धमा दाय िकंवा इतर कोणतीही उपयु व तू, आिण वािण य , कला, धम
यां या चारासाठी थापन केली आहे.
ii) कंपनी ितचे उ प न , याचा चार कर यासाठी वापर याचा मानस आहे जर असेल तर,
व तू आिण या या सद या ंना लाभांश दे यास ितबंिधत करते. munotes.in
Page 36
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
36 नावा या कलमात बदल:
नाव बदल याशी संबंिधत कंपनी कायदा , 2013 चे कलम 13 जे असे नमूद करते.
● ठराव आिण क सरकार या मा यत ेने िवशेष पास क न कंपनीचे नाव बदलले जाऊ
शकते. नावात "खाजगी " श द जोडण े/हटवण े बदल संबंिधतअन ुमोदन अस यास क
सरकारची आव यकता नाही.
● कंपनी कायदा , 2013 या कलम 4 मधील उपकलम - 2 दान करते पुढे क
“कोण याही कंपनी या नावान े न दणी केली जाणार नाही जी: या काय ा ंतग त िकंवा
पूव या कोण याही कंपनी काय ा ंतग त न दणीक ृत कंपनी अि त वात असल े या
नावाशी एकसारख े िकंवा या याशी जवळपास एकसारख े आहे.
नावातील फेरफार खालील कंप यांना परवानगी देणार नाही:
या कंपनीने रिज ारकड े दाखल कर यासाठी वािष क रटन िकंवा आिथ क
िववरणप े भरलेली नाहीत िकंवा
या कंप या प रप व ठेवी भर यात िकंवा परत कर यात अयश वी झा या आहेत
िकंवा िडब चर िकंवा यावरील याज िनगमन नाव बदलण े केवळ या मुद् ावर भावी
होते, नवीन माणप न दणीम य े कंपनीचे नवीन नाव कंपनी या नावात फेरफार
के यावर , रिज ा रने िव करणे आव यक आहे आिण नवीन माणप जारी करणे.
नावातील फेरफार, कोण याही कार े, अिधकारा ंवर कंपनीचे दािय व प रणाम करत
नाही.
2. न दणीक ृत काया लय खंड:
असोिसएशन या मेमोरँडमम य े कंपनीचे न दणीक ृत काया लय कोण या रा यात आहे याचे
नाव असण े आव यक आहे. येक कंपनीचे न दणीक ृत काया लय असण े आव यक आहे.
त्याच्या व्यवसायाला िकंवा अंतभू त झाल्याच्या तीस िदवसा ंच्या आत, यापैक जे काही
असेल या तारख ेपासून ते कंपनी सु करते. थापन े या तीस िदवसा ं या आत
िनबंधकांना सूचना ा यात . सव सं ेषण आिण सूचना या या न दणीक ृत काया लयात
पाठवाव े. न दणीक ृत काया लयात सव मह वाची कागदप े आिण पु तके सद या ंचे
रिज ार , इितवृ आिण पु तक यांसारखी कंपनी ठेवली जाते.
जेथे िस य ु रटीज िडपॉिझटरीम य े ठेव या जातात , तेथे फायद ेशीरां या न दी मालक अशा
िडपॉिझटरी ार े इले ॉिनक मोडच े िकंवा लॉपीज िकंवा िड क या िवतरणा ार े कंपनीला
िदली जाऊ शकते.
न दणीक ृत ऑिफस लॉजम य े बदल:
अ) न दणीक ृत काया लय एकाच िठकाणी एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी थला ंत रत
झा यास शहर, गाव िकंवा खेडे मंडळा ार े ठराव पा रत क न ते केले जाऊ शकते. munotes.in
Page 37
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
37 b) जेथे न दणीक ृत काया लय एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी थला ंत रत होते
याच रा य आिण कंपनी या िनबंधकां या याच काया लयात आहे. भागधारका ंना िवशेष
ठराव पा रत क न केले जाऊ शकते. बैठक जरी बदल रा या ंतग त असला तरीही तो
अंतग त येऊ शकतो . दुसर्या रिज ार ऑफ कंपनीजच े अिधकार े , याम य े बदल
ादेिशक संचालका ंनी मा यता िद यािशवाय भावी होणार नाही. बदलाची मािहती ,
बदलाच े िदवस िनबंधकाकड े ३० या आत दाखल करायची आहे.
c) परंतु, न दणीक ृत काया लय एका रा यात ून दुस या रा यात थला ंत रत करणे
मेमोरँडमम य ेच बदल करणे समािव आहे.
1) Proposed amendment under companies (Amendment Bill 2016 S. 12
(1) for the words “ on and from the fifteenth day of its incorporation “ the
words, “ within thirty days of its incorporatio n” can be substituted
1) कंपनी अंतग त तािवत दु ती (सुधारणा िवधेयक 2016 S. 12 (1) " चालू आिण"
या श दांसाठी या या थापन े या पंधरा या िदवसापास ून "श द, " या या थापन े या
तीस िदवसा ं या आत" बदली करणे कंपनी या न दणीक ृत काया लयात खालील
कारणा तव बदल कर याची परवानगी आहे: व तुिन मया दा:
i) कंपनीला अिधक आिथ क ्या यवसाय कर यास अिधक काय मतेने स म
कर यासाठी िकंवा
ii) नवीन िकंवा सुधा रत मागा ने याचा मु य उ ेश सा य करणे (उदा. नवीन वै ािनक
शोध); िकंवा
iii) या या ऑपर ेशनचे थािनक े मोठे करणे िकंवा बदलण े; िकंवा
iv) स या या प रि थतीत काही यवसाय करणे यवसायासह सोयी करपण े िकंवा
फायद ेशीरपण े एक केले जाऊ शकते; िकंवा
v) िनिद केले या कोण याही व तूंना ितबंिधत करणे िकंवा यागण े; िकंवा
vi) संपूण िव िकंवा िव हेवाट लावण े, िकंवा उप माचा कोणताही भाग, िकंवा
कंपनीचे कोणत ेही उप म ; िकंवा
vii) इतर कोण याही कंपनी िकंवा य शी एक ीकरण करणे.
3. ऑ ज े ट लॉज :
मेमोरँडममधील ितसर े कलम कंपनीने कोणती व तू, या या समाव े शावर पाठपुरावा करेल.
ऑ ज े ट लॉज , याला व तुिन कलम देखील हणतात , MOA म ये सवा त मह वाच े
मानल े जाते. ते प रभािषत करते आिण कंपनी या काया ची या ी मया िदत करते. हे
सद या ंसाठी ि याची या ी आिण सद या ंचे भांडवल कसे आहे हे प करते. ऑ ज े ट
लॉजम य े कंपनी का अि त वात आली हे प केले आहे. munotes.in
Page 38
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
38 यािशवाय इतर कोण याही कारचा यवसाय कर याची कंप यांना कायद ेशीर परवानगी
नाही MOA या ऑ ज े ट लॉजम य े िवशेषतः नमूद केले या यवसायाचा कार .
ऑ ज े ट लॉजम य े हे समािव असाव े:
कंपनी या मु य व तूंचा पाठपुरावा करणार आहे यांची यादी
• आकि मक व तू िकंवा संबंिधत व तू या मु य ऑ ज े ट सा य कर यासाठी आव यक
आहेत.
• मु य व तूंम ये समािव नसले या इतर कोण याही व तू िकंवा ासंिगक व तू
• देशाचा सामा य कायदा साव जिनक िहता या िव काहीही नाही आिण िव काहीही
नाही.
ऑ ज े ट लॉजम य े िवभागल े जाणार आहे:
i) कंपनी या मु य उि ा ंचा कंपनीने िनगमन पाठपुरावा केला पािहज े
ii) मु य व तूं या ा ीसाठी आनुषंिगक िकंवा सहा यक व तू; आिण
iii) इतर व तू
ऑ ज े ट लॉजम य े बदल:
ऑ ज े ट लॉज म ये बदल कर याची ि या न दणीक ृत काया लय एका रा यात ून दुस या
रा यात बदलण े सारखीच आहे.
4. दािय व खंड:
सभासदा ंचे दािय व समभागा ं या मया देपय त मया िदत आहे. जर कंपनी भाग भांडवलान े
थापन केली असेल तर सद या ंनी सद यता घेतली आहे िकंवा जर कंपनी असेल तर
सभासदा ंनी िदले या हमी या मया देपय त हमीसह तयार केले. या कलमा या अनुपि थतीत
असे मानल े जाते या या सद या ंची जबाबदारी अमया िदत आहे.
दािय व कलमात बदल:
सभासदा ं या दािय वात बदल करता येणार नाही जेणेक न वाढ होईल सद या ंचे दािय व
िकंवा यां या िहतस ंबंधांवर पूव ह ठेवणे. आधी िकंवा लेखी सद या ं या संमतीन ेच
भािवत फेरफार होऊ शकतो . िवशेष ठराव पा रत क न िविश फेरबदल के यानंतर
आिण फाइल फॉम मांक एमजीटी 14.
5. कॅिपटल लॉज :
एखा ा कंपनी या बाबतीत भागभा ंडवल असेल तर ती अमया िदत कंपनी आहे,
मेमोरँडमम य े शेअरची र कम देखील नमूद केली जाईल भांडवल यासह कंपनीची न दणी
करायची आहे आिण ितचे िवभाजन ठरािवक रकमे या शेअस म ये आहे. munotes.in
Page 39
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
39 कॅिपटल लॉजम य े बदल:
एक सामा य ठराव पा रत क न भांडवल वाढवता येते. सव साधारण सभा आिण
यायालयान े पु ी करणे आव यक नाही. ते
हे ल ात यावे क शेअस र करणे हे भाग भांडवल कमी मानल े जाणार नाही. अशा
बदला ं या 30 िदवसा ं या आत रिज ारकड े भांडवला या बदलाची नोटीस दाखल करणे
आव यक आहे.
6. सद यता िकंवा असोिसएशन लॉज :
ही वा री केले या सद या ंनी केलेली कंपनी थापन कर या या यां या हेतूचे ापन
आहे. सद या ंना िकमान एका सा ीदारान े सा ांिकत केले पािहज े.
३.४ अ ा वायस चा िस ा ंत
ऑ ज े ट लॉज हे मेमोरँडम ऑफ असोिसएशनच े दय आहे. या काय ा ंतग त कंपनी या
थापन ेवर कंपनीने कोण या उि ा ंचे पालन केले पािहज े ते मांडते. MOA अंतग त अशी
अपे ा आहे क कंपनीने ऑ ज े ट लॉज ार े सेट केले या ऑ ज े टचे िनरी ण करणे
आिण काय करणे आव यक आहे. जर कंपनी उि ा या पलीकड े काम करत असेल
अ ा हायस आिण नीदर बोड िकंवा कोण याही सव च ािधकरण हणून ओळखल े
जाऊ शकते तर असा कायदा आहे. अशा कृ याचे समथ न करा िकंवा पु ी करा, कारण ते
िनसगा त शू य आहे.
एखादी कंपनी जे काही करते ते ऑ ज े ट या या ी या पलीकड े असत े. लॉजला अ ा
वायरेस ऑ ज े ट लॉज हणतात आिण ते शू य आहे. कायदा िनरथ क आहे तो
भागधारका ं ारे देखील मंजूर केला जाऊ शकत नाही. जे हा कंपनी आप या व तूंना पुढे
ने यासाठी एक कृती करते, ती इं ा वायस (इं ा vires हणज े आत; आिण vires हणज े
श ) कंपनी. पण, कुठे कंपनी अशी कृती करते जी ऑ ज े ट लॉज या क ेबाहेर आहे,
ती आहे अ ा वायस ( या अिधकारा या बाहेर). हा िनयम पिह या ंदाच होता अॅशबरी
रे वे, वॅगन कंपनी v/s म ये हाऊस ऑफ लॉड् सने ठेवले.
रच (1875), अॅशबरी कंपनी या व तू हो या:
a रे वे गाड्यांचे उ पादन आिण िव करणे इ. आिण
b यांि क अिभय ंता आिण सामा य कं ाटदार हणून काम करणे.
कंपनी या संचालका ंनी रचेशी िव प ुरवठा बेि जयम म ये रे वे लाईनच े बांधकाम
कर यासाठी करार केला. यानंतर ते नाकारतात करार, तो कंपनीला अ ा हायर
अस याचा दावा करतो . करारा या उ लंघनासाठी नुकसान भरपाईसाठी कारवाई ीमंती
आणली . हाऊस ऑफ लॉड् सने हा करार कंपनीचा अितिवषय होता आिण यामुळे तो
र बातल ठरला. munotes.in
Page 40
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
40 ३.५ अ ा वायस यवहाराच े प रणाम
1. अ ा हायस करार:
कंपनीचा अ ा हायस असल ेला करार पूण पणे र बातल आहे. अशा ए टोप ेल, मा यता
या कारणा ंमुळे करार इं ा हायर होऊ शकत नाही, सहमती , िवलंब िकंवा वेळेची चूक
यासाठी कंपनी जबाबदार नाही करार तथािप :
a) जर कंपनीने पैसे िदले असतील आिण हे कज अ ा हायस असेल तर कंपनी,
कज दारांकडून पैसे वसूल क शकते. कज देणे कज दार कंपनीला अिधकार नाही असा
दावा कर या पासून रोखल े जाईल .
b) जर कंपनीने कोणतीही िविश सेवा दान केली असेल जी अ ा हायस आहे, दान
केले या सेवेसाठी शु क ा कर याचा अिधकार आहे.
c) अ ा वायस काय ा ार े जर कंपनीची मालम ा बाहेरील य ला िदली गेली असेल,
कंपनीला याचे पुन ा कर याचा अिधकार आहे. मालम ेने ती िव मान जाती दान
केली आहे िकंवा जर ती शोधली जाऊ शकते
2. अ ा वायस मालम ा :
जर एखा ा कंपनीचा पैसा काही मालम ा संपादन कर यासाठी वापरला गेला असेल
आिण असे कृ य कंपनीला अितिवषय आहे, या मालम ेची मालक कंपनीला अिधकार
आहे. हे कारण ; चुक या प तीन े मालम ा अिध िहत कंपनी या भांडवलाच े ितिनिध व
करते.
3. संचालका ंचे वैयि क दािय व :
जर एखा ा कंपनी या संचालकान े अ ा वायस पेम ट केले तर तो वैयि क र या
जबाबदार बनतो, या रकमेसाठी, याला पैसे परत करा अशी स केली जाऊ शकते
4. ािधकरणा या वॉरंटीचा भंग:
संचालका ंनी िकतीही िन पापपण े, एखा ा बाहेर या य शी करार कर यास वृ केले
तर कंपनी या बाबतीत अितिवषय आहे या कंपनीचे संचालक करतील . जर याने हे कृ य
कंपनीवर अित होते याची मािहती झाले या कोण याही बाहेरील य नुकसानासाठी
वैयि क र या जबाबदार असेल,.
5. खालील अटी अस यास कंपनी कोण याही छळासाठी पूण जबाबदार आहे:
i) या कृती दर यान अ याचार केला गेला आहे, तो मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन या
काय े ात पडतो ; आिण
ii) कंपनी या नोकरान े या या नोकरीम य े अ याचार केला असावा .
(टोट ही नागरी चूक आहे, करारात ून उ वत नाही आिण यावर उपाय फ नुकसान आहे) munotes.in
Page 41
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
41 ३.६ संघटनेची कलम े
या या आिण अथ :
कंपनी कायदा , 2013 या कलम 2(5) नुसार “कलम ” हणज े कंपनी या असोिसएशनच े
मूळत: तयार केलेले लेख िकंवा बदलल ेले वेळोवेळी िकंवा पूव या कोण याही कंपनी
काय ा या अनुषंगाने िकंवा लागू कायदा .
असोिसएशनच े कलम हे एक द तऐवज आहे याम य े िनयम आहेत. कंपनीचे शासन .
रिज ारकड े फाइल कर यासाठी , यांचे लेख मेमोरँडमसह खालील कंप या आव य क
आहेत:
a) अमया िदत कंप या
b) हमी ार े मया िदत कंप या; आिण
c) शेअस ारे मया िदत खाजगी कंप या
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशनसह सादर शेअस ारे मया िदत साव जिनक कंपनी या बाबतीत ,
असोिसएशनच े लेख असू शकतात . पण इतर बाबतीत अमया िदत कंपनी, हमी ार े मया िदत
कंपनी आिण शेअस ारे मया िदत खाजगी कंपनी, असोिसएशनच े लेख सोबत संघटने या
मेमोरँडमसह सबिमट करणे आव यक आहे.
काय ा या अनुसूची I म ये मॉडेल फॉम िविवध कंप यांना लागू लेख असल ेले अनेक त े
सेट केले आहेत. शेअस ारे मया िदत साव जिनक कंपनीला लागू होते अशा मॉडेल
टेबलम य े सेट केले आहे. अशा कार े, जर एखा ा िल. कंपनीने शेअस ारे वतःच े लेख
तयार करत नाहीत , फॉम टेबल अ म ये िदलेला आहे यावर आपोआप लागू होते.
असोिसएशन या कलमा ंची साम ी :
शेअस ारे मया िदत साव जिनक कंपनीचे लेख सामा यतः खालील िनयम दान करतात :
i शेअर भांडवल आिण यातील बदल
ii कंपनी या बैठका
iii भागधारका ंचे ह क
iv लेखा आिण लेखापरी ण
v. लाभांश
vi नुकसानभरपाई
vii वाइंिडंग अप munotes.in
Page 42
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
42 viii मंडळाची िनयु , मानधन , पा ता , संचालक अिधकार इ.
ix माणप े आिण वॉरंट सामाियक करा
x शेअस चे पेम ट, कॉल, ा सफर , िलयन , ा सिमशन , ज ी इ
xi सद या ंना मते
xii न याच े भांडवलीकरण .
xiii िश का
xiv ाथिमक कराराचा अवल ंब
असोिसएशन या लेखांम ये बदल:
कंपनी, कधीही , खालील अटी िकंवा िनब ध गो या अधीन राह न ित या लेखांम ये बदल
क शकते:
i) िवशेष ठरावा ार ेच कलमा ंम ये बदल केले जाऊ शकतात . जरी, कलम या या
बदलासाठी एक सामा य ठराव िलह न ा िकंवा जरी सद य सहमत आहेत.
ii) याम ुळे िनयमा ंचे उ लंघन होईल अशा कलमा ंम ये कोणताही बदल कर याची
परवानगी िदली जाणार नाही, िकंवा कंपनी काय ा या तरतुदी िकंवा इतर कोण याही
तरतुदी कायदा जो लागू होऊ शकतो .
iii) कलमा ंम ये कोणताही बदल कर याची परवानगी िदली जाणार नाही, याम ुळे
कंपनी या मेमोरँडम ऑफ असोिसएशनम य े समािव असल े या अटी िनयमा ंचे
उ लंघन होईल.
iv) बदलाम य े बेकायद ेशीर काहीही नसाव े.
v) बदलासाठी सद याची िकंवा सद या ं या कोण याही वगा ची आव यकता असू शकत
नाही. अिधक शेअस खरेदी करा िकंवा लेखी संमती या या / यां या/ यािशवाय
याचे/ यांचे दािय व वाढवा .
vi) संबंिधत तरतुद सार या लेखां या काही तरतुद म य े बदल, संचालका ंची सं या आिण
यांचे मानधन इ यादीसाठी क सरकारची पूव ची संमती आव यक आहे.
vii) इतर म ये बदल हा अ पस ं याका ंची फसवण ूक होऊ नये. श द, फेरफार
अ पस ं याका ं या भागधारक िहतावर प रणाम क नये.
viii) खाजगी कंपनीम य े लेखांम ये फेरफार कंपनी बदलली तरच भावी होईल याचा
भाव साव जिनक पांत रत होतो. फेरबदलाला क सरकारन े मा यता िदली आहे.
munotes.in
Page 43
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
43 ix) काही सद या ंचे खाजगी िहतस ंबंध भावीत असू शकतात . तरी कंपनी या िहतासाठी
बदल करणे आव यक आहे.
x) शेवटी, असोिसएशनच े लेख पूव ल यीसह बदलल े जाऊ शकतात .
३.७ मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण असोिसएशनमधील कलम े
यामधील फरक
i) मेमोरँडम हे कंपनीचे व तू आिण श दश क वैिश ्य आहे. यव थापन कलम हे
कंपनीचे उपिवधी आहेत याम य े िनधा रत केले या गो ी सा य कर यासाठी करणा ंचे
अंतग त िनवेदन असत े.
ii) मेमोरँडम हा कंपनीचा सव च द तऐवज आहे तर कलम मेमोरँडम या अधीन आहेत.
िवसंगती या बाबतीत ापन आिण कलम यां यात, तरतूद मेमोरँडम कलमतील तरतुदी
ओ हरराइड करेल.
iii) कंपनी काय ा या िवरोधात मेमोरँडम ऑफ असोिसएशनम य े कोणतीही तरतूद
नसावी . कलमम य े कोणत ेही कंपनी काय ा या तसेच मेमोरँडम या िवरोधात असल े या
तरतुदी समािव नसाव े.
iv) येक कंपनीचे वतःच े मेमोरँडम असण े आव यक आहे. पण एक साव जिनक
शेअस ारे मया िदत कंपनीचे वतःच े लेख असू शकतात िकंवा नसू शकतात . ते काय ा या
अनुसूची I मधील त ा A वीका शकतो .
v) मेमोरँडम कंपनी आिण बाहेरील लोक यामधील संबंध प रभािषत करतो , तर कलम
कंपनी आिण ितचे सद य आिण वतः सद या ंम ये यां यातील संबंध प रभािषत करतात .
vi) नवीन कंपनीने याचे मेमोरँडम तयार केले पािहज े आिण ते कंपनी या न दणीवर
प रणाम हो याप ूव रिज ार कडे दाखल केले पािहजे. पण न दणी या उ ेशाने लेख
दाखल करणे आव यक नाही.जर कंपनी वतःची तयारी करत नसेल तर ती टेबल "A"
मधील कलम वीका शकते.
vii) कंपनीचे कोणत ेही कृ य जे मेमोरँडमला अितिवराम देते, पूण पणे शू य आिण संमत केले
जाऊ शकत नाही, अगदी संपूण कंपनी ार े भागधा रक परंतु कोणतीही कृती जी अितर ेक
असत े ती कलमाला उलट पण अंतमु ख करते मेमोरँडमला भागधारका ंनी पा रत क न
मा यता िदली जाऊ शकते.
viii) मेमोरँडम सहजासहजी बदलता येत नाही. काही करणा ंम ये काय प ती या िविवध
कलमा ंम ये बदल कर यासाठी काय ाच े पालन करणे आव य क आहे.
सरकार आव यक आहे. पण लेख बदलण े अवघड नाही. िवशेष ठराव पा रत क न आिण
क सरकारची ची मा यता घेऊन कलम बदलल े जाऊ शकतात .
munotes.in
Page 44
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
44 ३.८ रचना मक सूचनांचा िस ा ंत
कंपनीचे मेमोरँडम आिण असोिसएशनच े कलम साव जिनक आहेत. कंपनी या न दणीसाठी
ही कागदप े पूव -आव यक आहेत. कंपनी या काया लयात िकंवा रिज ार ऑफ
कंपनीज या काया लयात ही कागदप े फ भ न साव जिनक तपासणीसाठी उपल ध
आहेत.
कंपनीशी यवहार करणा या कोण याही य न े वाचल े आहे आिण कागदप ा ंचा यो य अथ
समजला असे गृिहत धरले जाते. संबंिधत तरतुद शी यवहार सुसंगत आहेत क नाही याची
खा ी कर यासाठी येक य , कंपनीने या कागदप ा ंची तपासणी करणे आव यक आहे.
िनवेदनात नमूद केले या गो ब ल िकंवा संघटनेमधील कलम तो अनिभ होता अशी
भूिमका प घेऊ शकत नाही.
हे बाहेरील लोकां या िव कंपनी या मदतीसाठी येते. जर एखादी य कंपनीसह
यवहार करते आिण यवहार हा कंपनी या अिधकारा ं या पलीकड े आहे तर तो
कंपनीिव याची अंमलबजावणी क शकत नाही आिण अशा यवहारा ंचे प रणाम सहन
कर यास तो वैयि क र या जबाबदार असेल. जर एखादी य कंपनीशी स ावन ेने आिण
तो या यासोबत आहे या य ला कंपनी या वतीने यवहार कर याचा " कट
अिधकार " असतो .
वरील िस ांत एका अपवादा या अधीन आहे, तो हणज े, आतापय त अंतग त कंपनीची
काय वाही बाहेरील लोकांशी संबंिधत आहे, असे गृहीत ध शकते क सव काही िनयिम तपणे
केले गेले आहे. हा "घरातील यव थापनाचा िस ांत" हणून ओळखला जातो.
३.९ इनडोअर मॅनेजम टचा िस ा ंत / ट वा ड (आिण िनयम )
पूव या िव नंतरचे संर ण क न कंपनीसह यवहार करणा या य या िवरोधात
रचना मक नोटीसच े त व काय करते. तर इनडोअर मॅनेजम टची िशकवण बाहेरील य च े
कंपनीपास ून संर ण करते.
मेमोरँडम आिण कलम वाचण े हे येक य च े कत य आहे. कंपनीचे कलमा यानुसार
आयोिजत केले जात आहेत क नाही, कंपनी या अंतग त बाब ची चौकशी कर यास तो
बांधील नाही. याला कंपनीची काय वाही आिण यवहार िनयमा ंनुसार िनयिमतपण े चालू
आहेत, असे अंतग त गृहीत धर याचा अिधकार आहे. िस ांताची मया दा रचना मक
नोटीसला "इनडोअर मॅनेजम ट" हणतात .
एका कंपनी या (रॉयल ि िटश बँक) संचालका ंनी ट वा ड कडून कज घेतले आिण याला
एक बाँड जारी केले. कंपनीने अशी तरतूद केली क संचालक रो या ंवर कज घेऊ शकतात
जसे क या ठरावा ं ारे, वेळोवेळी, प पण े अिधक ृत केले जाऊ शकते. भागधारक
भागधारका ंनी असा दावा केला क कज अिधक ृत कर याचा ठराव असे काहीही न हत े.
munotes.in
Page 45
कंप यांचे कार
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनच े लेख - II
45 िफया दी, ट वा ड, कंपनीला कजा ने बांधून ठेवले होते कारण , आव यक ठराव झाला
असावा , असे मान याचा अिधकार होता.
इनडोअर यव थापना या िनयमाला अपवाद :
इनडोअर मॅनेजम टची िशकवण पाच अपवादा ं या अधीन आहे:
अ) कंपनी या अंतग त अिनयिमतत ेची मािहती :
जेथे कंपनीशी यवहार करणा या ितस या य कड े वा तिवक िकंवा गैर-अनुपालन या
आिण अिनयिमतत ेब ल रचना मक सूचना असोिसएशन या कलमा ार े िविहत केलेली
अंतग त ि या ते क शकत नाहीत , या िनयमान ुसार ते संर णाचा दावा क शकत
नाहीत
ब) अिनयिमतत ेचा संशय:
जे हा प रि थती इतक संशया पद असत े ते हा िशकवण देखील लागू होत नाही िक
कंपनीशी यवहार करणार ्या य न े चौकशीसाठी आमंि त केले आहे.
c) कृ ये र करा:
जी सु वातीपास ून शू य आहे ती िशकवण अशा कृ यांवर लागू होत नाही. उदा:.कुठे
कागदप े बनावट आहेत.
d) कंपनी या उघड अिधकारा या बाहेर कृ ये:
जेथे अिधका याची कृ ये उघड अिधकारात येत नाहीत असा अिधकारी , करार कंपनीवर
बंधनकारक नाही.
e) लेखांचे ान नाही:
एखादी य याला कंपनीसोबत करार करताना कंपनी या असोिसएशन या कलमाच े
कोणत ेही ान, नाही िकंवा नसेल याला िस ांता ार े संरि त केले जाऊ शकत नाही.
३.१० सारांश
मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन अंतग त कलम नाव कलम , न दणीक ृत ऑिफस लॉज ,
ऑ ज े ट लॉज : दािय व खंड: कॅिपटल लॉज : सबि शन लॉज .
अ ा हायस कॉ ॅ ट्सचे प रणाम : अ ा हायस ॉपट : संचालका ंचे वैयि क दािय व :
ािधकरणा या वॉरंटीचे उ लंघन: कंपनी कोण याही ासासाठी जबाबदार आहे
असोिसएशन या कलमाची साम ी : कंपनी या बैठका, अिधकार भागधारक , लेखा आिण
लेखापरी ण , लाभांश, नुकसानभरपाई , वाइंिडंग अप ि या इ munotes.in
Page 46
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
46 इनडोअर यव थापना या िनयमाचा अपवाद : अंतग त ान कंपनीची अिनयिमतता :
अिनयिमतत ेचा संशय: कायदा र बातल आहे (ऍ ट वोइड अब इिनिशओ ): कायद े,
कंपनी या उघड अिधकारा या बाहेर: कलमाच े कोणत ेही ान नाही
३.११
1. असोिसएशनच े कलम े काय आहेत? मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन आिण
असोिसएशनमधील कलम े यांची तुलना करा.
2. खालील उ र ा
a असोिसएशनच े सुधा रत कलमे िकती माणात आिण कसे आहेत?
b मेमोरँडम आिण असोिसएशन या कलमाची बंधनकारक श काय आहे?
3. इनडोअर मॅनेजम ट या िस ांताची पूण पणे चचा करा.
4. िवधायक सूचने या त वाच े गंभीरपण े परी ण करा.
5. िवधायक सूचना आिण इनडोअर या यव थापन िस ांता या भावांचे परी ण करा
3. खालील सं ा प रभािषत करा:
a संघटनेचा मसुदा
b संघटने मधील कलम े
c अ ा वायस ची िशकवण
munotes.in
Page 47
47 ४
ॉ पे टस आिण खाजगी लेसम ट
(िवभाग २.२३, २६ ते ३२ आिण िवभाग ४२)
घटक रचना :
४.० उि ्ये
४.१ िवषय प रचय .
४.२ ॉ पे टसच े कार
४.३ ॉ पे टसची साम ी
४.४ ॉ पे टसमधील चुक चे िवधान
४.५ ॉ पे टस या कायद ेशीर आव यकता
४.६ खाजगी लेसम ट
४.७ सारांश
४. ८
४.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● ॉ पे टस, टेटम ट, ॉ पे टस आिण शे फ ॉ पे टस सार या िविवध सं ांची
या या सांगणे
● ॉ पे टसची साम ी प करणे
● ॉ पे टस या कायद ेशीर आव यकता ंब ल चचा करणे
● चुक या िवधानािव दािय व े आिण या दािय वािव बचाव कसा करावा हे प
करणे
४.१ िवषय प रचय
काय ाच े करण III " ॉ पे टस आिण िस य ु रटीजच े वाटप" शी संबंिधत आहे.
करण दोन भागांम ये िवभागल े गेले आहे, भाग I साव जिनक ऑफरशी संबंिधत आहे आिण
भाग II खाजगी लेसम टशी संबंिधत आहे. काय ा या कलम 23 म ये अशी तरतूद आहे
क साव जिनक िकंवा खाजगी कंपनी िस य ु रटीज जारी क शकते. एक साव जिनक कंपनी
िस य ु रटीज जारी क शकते: munotes.in
Page 48
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
48 a) काय ा या करण III या भाग I या तरतुदी चे पालन क न ॉ पे टस ("साव जिनक
ऑफर ") ारे साव जिनक कर यासाठी ; िकंवा
b) काय ा या करण III चा II भागा या तरतुद चे पालन क न खाजगी लेसम ट ारे
; िकंवा
c) अिधकार इ यू ारे िकंवा नुसार बोनस इ यू ारे या काय ा या तरतुदी आिण सूचीब
कंपनी िकंवा कंपनी या बाबतीत या तरतुद सह याचे िस य ु रटीज देखील सूचीब
कर याचा मानस आहे SEBI कायदा , 1992 आिण याअंतग त बनवल ेले िनयम आिण
िनयम.
खाजगी कंपनीसाठी िवभाग दान करतो क खाजगी कंपनी क शकते िस य ु रटीज इ यू
करा (a) राइट इ यू िकंवा बोनस इ यू या अनुषंगाने या काय ा या तरतुद सह ; िकंवा
कलम 2(81) या कलम (h) म ये प रभािषत के या माण े िस य ु रटीजचा अथ
िस य ु रटीज कॉ ॅ ट्स (िनयमन ) कायदा , 1956 चे कलम 2, िस य ु रटीजची या या
केली आहे. हा िवभाग िस य ु रटीज या इ यूशी संबंिधत आहे, इि वटी , ाधा य िकंवा
िडब चर यां यापुरते मया िदत जो एक यापक श द नाही.
संबंिधत िवभाग हणतो क िस य ु रटीजम य े हे समािव आहे: शेअस , ि स , टॉक ,
बाँड, िडब चर, िडब चर टॉक िकंवा इतर अशा व पा या िव यो य िस य ु रटीज
कोण याही िनगिमत कंपनीम य े िकंवा इतर कॉप र ेट;
अ) यु प न;
ब) कोण याही सामूिहक गुंतवणुक ार े जारी केलेली युिनट्स िकंवा इतर कोणतीही
गुंतवणूक अशा योजना ंम ये गुंतवणूकदारा ंना योजना ;
क) सरकारी रोखे;
ड) क ाने घोिषत केलेली अशी इतर साधन े
इ) सरकारी रोखे असतील ; आिण
फ) िस य ु रटीजमधील अिधकार िकंवा वार य .
ॉ पे टस:
“ ॉ पे टस हणज े िववरणप हणून वण न केलेले िकंवा जारी केलेले कोणत ेही द तऐवज
आिण कोणतीही सूचना, प रप क , जािहरात िकंवा आमंि त करणार े इतर द तऐवज
समािव आहे लोकांकडून ठेवी िकंवा लोकांकडून ऑफर मंि त कर यासाठी कंपनीचे
कोणत ेही शेअस िकंवा िडब चस सबि शन िकंवा खरेदी कॉप र ेट"
शेअस िकंवा िडब चरसाठी ॉ पे टस या या य ेम ये सब ाइब कर यासाठी जनतेला
कोणत ेही आमं ण समािव आहे. एक द तऐवज या ा रे आमं ण जारी केले जाते munotes.in
Page 49
ॉ पे टस आिण खाजगी लेसम ट
(िवभाग २.२३, २६ ते ३२ आिण िवभाग ४२)
49 कंपनीचे शेअस िकंवा िडब चर घेणार्या जनतेला ॉ पे टस हणतात . ॉ पे टस हा एक
द तऐवज आहे याच े वण न िकंवा ॉ पे टस हणून जारी केले जाते. अगदी शेअस िकंवा
िडब चस या सबि शनसाठी लोकांकडून ऑफर आमंि त करणे हणज े ॉ पे टस.
४.२ ॉ पे टसच े कार
संि िववरणप : [एस. 2(1)]:
भारतीय कंपनी कायदा , 2013 या कलम 2(1) म ये संि वण न केले आहे. ॉ पे टस
एक मेमोरँडम हणून याम य े SEBI ारे िनिद के यानुसार सव ठळक वैिश ्ये आहेत.
कंप यां या रिज ारसमोर दाखल केले या ॉ पे टसचा हा सारांश आहे. यात
ॉ पे टसची सव वैिश ्ये समािव आहेत. संि िववरणप ाम य े सव आहे ॉ पे टसची
मािहती लहान व पात ावी जेणेक न गुंतवणूकदारास सव उपयु मािहती थोड यात
गुंतवणुक या िनण यापय त पोहोच यासाठी जाणून घेणे सोपे आिण जलद असाव े.
कंपनी कायदा , 2013 या कलम 33(1) अंतग त अशी तरतूद आहे क , जे हा कंपनी या
िस य ु रटीज या खरेदीसाठी कोणताही फॉम जारी केला जातो ते हा या यासोबत संि
िववरणप असण े आव यक आहे.
डी ड ॉ पे टस [एस. २५(१)]
कंपनी कायदा , 2013 या कलम 25(1) अंतग त एक डी ड ॉ पे टस नमूद केले आहे.
जे हा कोणतीही कंपनी िव साठी िस य ु रटीज ऑफर करते, साव जिनक , िस य ु रटीज
वाटप कर यास िकंवा वाटप कर यास सहमती दश वते, द तऐवज एक डी ड ॉ पे टस
मानला जातो या ार े साव जिनक िव साठी ऑफर िदली जाते. द तऐवज कंपनीचा
ॉ पे टस अस याच े मानल े जाते सव उ ेशांसाठी आिण साम ी या सव तरतूदी आिण
दािय व े यावर िववरणप लागू केले जाईल .
रेड हे रंग ॉ पे टस: – [S.32]:
रेड हे रंग ॉ पे टसम य े ऑफर केले या िस य ु रटीज आिण जारी कराय या
िस य ु रटीजची सं या या िकमत ब ल सव मािहती नसते. काय ान ुसार, फम ने हे
िववरणप ऑफर आिण सद यता सूची उघड याप ूव रिज ारला िकमान तीन जारी केले
पािहज ेत.
शे फ ॉ पे टस – [S.31]:
2013, कंपनी काय ा या कलम 31 अंतग त शे फ ॉ पे टसच े वण न केले आहे. कंपनी
िकंवा कोणतीही साव जिनक आिथ क असताना शे फ ॉ पे टस जारी केला जातो. सं था
लोकांना एक िकंवा अिधक िस य ु रटीज ऑफर करते. वैधता कालावधी अशा
ॉ पे टसचा कालावधी 1 वषा पे ा जा त नसेल. पिह या ऑफर या ारंभासह वैधता
कालावधी सु होतो. munotes.in
Page 50
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
50 पुढील ऑफरवर ॉ पे टसची गरज नाही.
शे फ ॉ पे टस दाखल करताना मािहती ापन सं थेने दान करणे आव यक आहे.
४.३ ॉ पे टसची साम ी
साव जिनक कंपनीचे िववरणप भर यासाठी आिण जारी कर यासाठी , ते असण े आव यक
आहे. वा री आिण िदनांिकत आिण खाली नमूद के या माण े सव आव यक मािहती
समािव आहे. कंपनी कायदा , 2013 चे कलम 26:
● काया लयाच े नाव आिण न दणीक ृत प ा, याचे सिचव , लेखा परी क , कायद ेशीर
स लागार , बँकस , िव त इ.
● अंक उघड याची आिण बंद हो याची तारीख .
● वतं बँक खा या ंब ल संचालक मंडळाची िवधान े इ यू या पाव या कुठे ठेवाय या
आहेत.
● वापरा या तपशीलाब ल संचालक मंडळाच े िवधान आिण मागील अंकां या पाव या ंचा
वापर न करणे
● संचालक , लेखा परी क , बँकस , त यांची संमती, मते.
● करणासाठी ािधकरण आिण यासाठी पा रत केले या ठरावाचा तपशील .
● िस य ु रटीज वाटप आिण जारी कर यासाठी िनधा रत ि या आिण वेळ
● िविहत कंपनीची भांडवली रचना या प तीन े असू शकते
● साव जिनक ऑफरचा उ ेश.
● यवसायाच े थान आिण याची उि े
िविश क पा या जोखीम घटका ंशी संबंिधत तपशील , गभ धारणा क पाचा
कालावधी , कोणतीही लंिबत कायद ेशीर कारवाई आिण इतर मह वाच े क पाशी
संबंिधत तपशील .
● गे या पाच वषा त कंपनी िव केले या भौितक फसवण ुक या कृ यांचे तपशील
● मागील ॉ पे टस जारी हो याप ूव ची वष पाच आिथ क काळात संबंिधत प ाच े
यवहार झाले
● िकमान सद यता आिण ीिमयमवर िकती र कम देय आहे.
● संचालका ंचे तपशील , यांचे मानधन आिण यां या कंपनी वार याची या ी munotes.in
Page 51
ॉ पे टस आिण खाजगी लेसम ट
(िवभाग २.२३, २६ ते ३२ आिण िवभाग ४२)
51 ● शे फ ॉ पे टस ार े केले या िनिद िस य ु रटीज या ऑफर , या सव ट यांतून
वाढव याची तािवत एकूण र कम
● लेखापरी का ंसार या आिथ क मािहती या उ ेशाने अहवाल
● अहवाल , पाच आिथ क वषा तील नफा आिण तोटा अहवाल , यवसाय आिण यवहार
अहवाल , तरतुद या अनुपालनाच े िवधान कायदा आिण इतर कोणताही अहवाल .
४.४ ॉ पे टसमधील चुक ची मािहती
ॉ पे टस जारी करणार ्या येक य ची ॉ पे टसम य े घडामोड ची खरी ि थती आहे
हे पाह याची ाथिमक जबाबदारी असत े. कंपनीचे आिण जनतेचे कोणत ेही फसवे िच देत
नाही.
ॉ पे टस म ये िस झाले या मािहती या आधार े लोक कंपनीत गुंतवणूक करतात .
यांना सव चुक या िकंवा खोट्यांपासून सुरि तपण े संरि त केले पािहज े. हणून
िववरणप पूण आिण ामािणक असण े आव यक आहे. कोणतीही संबंिधत गो लपवून
िकंवा वगळ यािशवाय भौितक त यांची घोषणा व तुि थती ॉ पे टस तयार कर याचा हा
सुवण िनयम हणून ओळखला जातो. स य कंप यां या उप माच े व प उघड केले
पािहज े. िवधान जे ॉ पे टसम य े नमूद केले या तपिशला ंना िकंवा कोण याही पा तेसाठी
पा नाही कंपनी या संचालकान े मािहती जाणूनबुजून आिण जाणूनबुजून लपवली आहे,
चुक चे िवधान हणून बांधले जाईल .
ते दुस या श दांत, ॉ पे टसमधील खोटे िकंवा अस य िवधान िकंवा मािहती जी
लपिवल ेले आहे िकंवा कोणतीही साम ी वगळली आहे हे उघड केले पािहज े. वा तिवक
त यांची चुक ची छाप िनमा ण करणारी िवधान े चुक ची िवधान े हणून देखील बांधली जाऊ
शकते.
चुक या िवधाना ंम ये हे समािव आहे:
i अस य िवधान े
ii चुक ची छाप िनमा ण करणारी िवधान े
iii िदशाभ ूल करणार े िवधान
iv भौितक व तुि थती लपवण े
v. त ये वगळण े
ॉ पे टसन े सव िवधान े पूण अचूकतेने करणे आव यक आहे आिण त ये काटेकोरपण े
बरोबर नाहीत सांगणे आव यक आहे. िवधान खोटे असू शकते, केवळ ते काय सांगते या
कारणा तव पण ते काय लपवत े िकंवा काय लपवत े यामुळे वगळतो .
munotes.in
Page 52
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
52 िववरणप ाम य े समािव केलेले िवधान अस य अस याच े मानल े जाईल जर:
i िवधान या व पात आिण संदभा त आहे याम य े िदशाभ ूल करणार े आहे
ii कोण याही बाबी या िववरणप ात ून वगळ याची गणना िदशाभ ूल कर यासाठी केली जाते
"िमसल ेिडंग ॉ पे टस" याम य े चुक ची िवधान े िकंवा िदशाभ ूल करणारी िवधान े आहेत
उदाहरण :
1. भागभा ंडवल सब ाइब केले आहे असे िववरणप ातील िवधान जे हा ते केवळ
कंपनी या पूण देय समभागा ंम ये वाटप केले जाते कं ाटदार ॉ पे टसम य े हे चुक चे आहे
असे मानल े गेले.
दािय व :
उ रदािय व िदवाणी िकंवा फौजदारी असू शकते.
I. नागरी दािय व :
1. भरपाई :
वरील य येक य ला नुकसान भरपाई दे यास जबाबदार असेल. कोण याही तोटा
िकंवा नुकसानासाठी कोण याही यात समािव असल े या कोण याही अस य िवधाना या
कारणा तव या या ार े शेअस िकंवा िडब चरसाठी सद य व घेते
2. फसवण ूक िकंवा फसवण ुक चे नुकसान :
फस या िवधाना ार े कंपनीम य े गुंतवणूक कर यास वृ केलेली कोणतीही
य ॉ प े टस कंपनी आिण नुकसानीसाठी जबाबदार य वर दावा दाखल क
शकतो .
कंपनी हो याप ूव शेअस थम कंपनीला समप ण केले पािहज ेत नुकसानीसाठी दावा दाखल
केला. जे हा कोणत ेही िवधान न करता केले जाते ते हा फसवण ूक होते स य िकंवा
िन काळजीपण े िव ास . ानान े केलेले िवधान खोटे, फसवण ूक िकंवा फसवण ूक होईल.
3. चुक या मािहतीसाठी करार र करणे:
हणज े करार टाळण े. यासाठी कोणतीही य यायालयात अज क शकते. या
िवधानावर याने शेअस घेतले असतील तर करार र करणे. खोटे आहेत िकंवा िन पाप
िकंवा फसवे असल े तरीही चुक चे वण न के यामुळे झाले आहेत. ते भौितक व तुि थतीच े
असल े पािहज े आिण काय ाच े नाही. हे ल ात घेतले पािहज े क , जर या याकड े सामा य
प र मान े स य शोध याच े साधन असेल तर, एक य चुक या सादरीकरणावर करार
र कर याचा दावा क शकत नाही.
munotes.in
Page 53
ॉ पे टस आिण खाजगी लेसम ट
(िवभाग २.२३, २६ ते ३२ आिण िवभाग ४२)
53 4. सामा य काय ान ुसार दािय व :
सामा य काय ा या अंतग त िकंवा काय ा या अंतग त चुक ची िवधान े िकंवा फसवण ूक
कर यासाठी िववरणप जारी कर यासाठी जबाबदार असल े या कोण याही य स
जबाबदार धरले जाऊ शकते.
II. गु हेगारी दािय व :
कंपनी काय ाच े कलम 63 गु हेगारी दािय वाशी िववरणप ातील चुक ची िवधाना ंशी
संबंिधत आहे. जारी केलेले, सा रत केलेले िकंवा िवतरीत केले या ॉ पे टसम य े
कोणत ेही समािव िवधान जे अस य िकंवा िदशाभ ूल करणार े, कोण याही व पात आहे
याम य े ते समािव आहे िकंवा जेथे कोण याही बाबीचा समाव ेश िकंवा वगळ यान े
िदशाभ ूल हो याची श यता आहे, ॉ पे टस या अशा इ यूला फसवण ुक साठी करणारी
येक अिधक ृत य जबाबदार असेल.
से. 447 अंतग त "फसवण ूक" म ये एक कायदा , वगळण े, लपवण े यांचा समाव ेश आहे
फसवण ूक कर या या , अवाजवी फायदा िमळव या या िकंवा इजा कर या या हेतूने
कोणतीही व तुि थती कंपनी, ितचे भागधारक , याचे कज दार िकंवा इतर कोण याही
य च े िहत. अशा कृतीम य े कोणताही चुक चा नफा िकंवा चुक चा समाव ेश असेल तोटा
हे आव यक नाही. जर एखा ा य न े पदाचा दु पयोग केला तर तो देखील या
कलमाखाली फसवण ूक मानली जाते.
चुक या िवधानासाठी िश ा :
फसवण ुक या गु ात एखादी य दोषी आढळली तर ती य सहा मिहने पे ा कमी
नसेल अशा मुदतीसाठी कारावासाची िश ा होईल आिण दहा वषा पय त वाढू शकतात . तो
दंडासही जबाबदार असेल, जे फसवण ुक त गुंतले या रकमेपे ा कमी नसाव े आिण
कदािचत फसवण ुक त गुंतले या रकमे या ित पट वाढेल.
जर अशा कार े केले या फसवण ुक त साव जिनक िहताचा समाव ेश असेल तर, ची मुदत
कारावास तीन वषा पे ा कमी नसावा .
४.५ ॉ पे टस या कायद ेशीर आव यकता
ॉ पे टस या कायद ेशीर आव यकता खालील माण े आहेत:
1. एक ॉ पे टस समािव के यानंतरच कंपनी जारी करणे आव यक आहे.
2. ॉ पे टसम य े अनुसूची II म ये सूचीब केलेले सव तपशील कंपनी कायदा असण े
आव यक आहे.
3. ॉ पे टस िदनांिकत असण े आव यक आहे.
4. ॉ पे टसवर येक य न े वा री केलेली असण े आव यक आहे, याम य े
िद दश क िकंवा तािवत िद दश क िकंवा याचा एजंट हणून उ लेख आहे. munotes.in
Page 54
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
54 5. कंपनीने जारी केलेले शेअस साठी येक अज फॉम असण े आव यक आहे (a) अज
फॉम वगळता ॉ पे टसची त सोबत , एखा ा य स वेशासाठी ामािणक
आमं णासाठी जारी केले अंडररायिट ंग करार, आिण (b) अज फॉम , िव माना ंना जारी केले
गेले सद य आिण िडब चर धारक .
6. एखा ा त ा ार े कंपनी या कामकाजाशी संबंिधत िवधान , िववरणप ात समािव केले
जाईल असे होऊ शकते.
7. त ाची संमती िलिखत व पात ा करणे आव यक आहे आिण ही व तुि थती
असण े िववरणप ात नमूद करावे आव यक आहे.
8. दररोज जािहरात जारी के यािशवाय वृ प कोणतीही अनामत र कम मागिवली जाऊ
शकत नाही. उ जािहरातीम य े िवधान असण े आव यक आहे, कंपनीने जारी केलेली
कंपनीची आिथ क ि थती ितिब ंिबत करते आिण अशा व पात िकंवा अशा रीतीन े, जसे
िविहत केले जाईल .
9. ॉ पे टस जारी कर याप ूव , याची एक त कंप यांचे िनबंधकाकड े न दणीक ृत असण े
आव यक आहे.
10. ॉ पे टस या या न दणी या 90 िदवसा ं या आत जारी केला जाईल .
िवभाग 26 चे पालन न के याब ल दंड:
कलमा या तरतुद चे पालन न के याने िववरणप जारी केले अस यास
या काय ा या िवभाग 26 नुसार, . 50,000/ - पे ा कमी नसले या जे . 300,000/ -
पय त वाढू शकते. येक य जो आहे जाणूनबुजून अशा ॉ पे टस जारी कर यासाठी
प कार , दंडनीय असेल. तीन वषा पय त वाढू शकेल अशा मुदतीसाठी कारावास िकंवा दंड
जे . 50,000/ - पे ा कमी नसाव े. आिण . ३,००,०००/- पय त वाढू शकते िकंवा दो ही.
४.६ खाजगी लेसम ट
कंप यां ारे खाजगी लेसम ट हणज े यां या िस य ु रटीज ऑफर करणे िकंवा आमंि त
करणे.
खाजगी लेसम ट ऑफर लेटर ार े साव जिनक सम या मागा िशवाय इतर िनवडक गटासाठी
या या िस य ु रटीजची सद यता या.
3 Vipul Publication .Business Law kalaivani venkatesh page no 78 -79
िस य ु रटीजची ाय ह ेट लेसम ट फ िनवडक य साठी िकंवा ओळखल े या य
(कंपनी या बोडा ने ओळख या माण े) केली जाऊ शकते. एक कंपनी ाय ह ेट लेसम ट
के याने याचे िस य ु रटीज कोण याही साव जिनक जािहराती िकंवा कोण याही िवपणन
मा यमात ून देऊ शकत नाहीत , अशा ऑफरब ल लोकांना मािहती दे यासाठी चॅनेल munotes.in
Page 55
ॉ पे टस आिण खाजगी लेसम ट
(िवभाग २.२३, २६ ते ३२ आिण िवभाग ४२)
55 मा यम िकंवा िवतरण एजंट्सचा वापर करणे. जर ऑफरची जािहरात केली असेल िकंवा
िव केली, ती साव जिनक ऑफर मानली जाईल आिण कंपनी ार े खाजगी िनयु नाही.
खाजगी लेसम टसाठी िनयम :
1. येक खाजगी लेसम ट ऑफर पूव कंपनीचे भागधारक एका िवशेष ठरावा ार े मंजूर
केलेली असावी .
2. कोण याही संदभा त वाटप के यािशवाय कोणतीही नवीन ऑफर केली जाऊ शकत
नाही. आधी िदलेली ऑफर िकंवा आमं ण पूण झाले आहे िकंवा ती ऑफर िकंवा
कंपनीने आमं ण मागे घेतले आहे िकंवा सोडून िदले आहे.
3. ाय ह ेट लेसम ट अंतग त ा झालेले सव पैसे चेक ारे िकंवा फ िडमांड ा ट
वीकारली जाते. कोण याही प रि थतीत रोख र कम वीकारली जाऊ शकत नाही.
4. कंपनीचे पा सं था मक खरेदीदार आिण कम चारी कम चार्यां या टॉक ऑ शन या
योजन ेअंतग त ऑफर केलेले िस य ु रटीज सं या मोज यात वगळल े आहेत.
5. जोपय त वाटप केले जात नाही आिण वाटपाचा परतावा दाखल केला जात नाही तोपय त
लेसम ट रिज ार सह कंपनीने खाजगी मा यमात ून उभारल े या पैशांचा वापर करणे
अपेि त नाही.
6. कंपनीची कोणतीही जािहरात साव जिनक ऑफर कर यापास ून ितबंिधत केले पािहज े.
7. कंपनी ाय ह ेट लेसम ट ऑफर कम ऍि लक ेशन लेटर जारी करेल मंडळाकड ून संबंिधत
िवशेष ठराव िकंवा ठरावान ंतरच िनबंधकांकडे दाखल केले आहे.
8. ित य रो या ं या दश नी मू या या . 20,000/ - पे ा कमी गुंतवणुक चा आकार
अशा ऑफर िकंवा आमं णाच े मू य सोबत असेल.
9. कंपनी खाजगी लेसम टचा संपूण फॉम PAS-5 म ये ऑफर रेकॉड ठेवेल.
आव यक शु कासह 30 िदवसा ं या आत खाजगी सरण लेसम ट ऑफर लेटर एक
त रिज ारकड े दाखल केली जाईल .
10. िस य ु रटीजच े वाटप 60 िदवसा ं या आत केले जाईल . अज न के यास 60 िदवसा ंची
मुदत संप यान ंतर 15 िदवसा ं या आत अजा चे पैसे परत केले जातील अ यथा 60 या
िदवसापास ून 12% याज दराने वािष क मदत करणे आव यक आहे.
खाजगी लेसम टसाठी ि या :
खाजगी िनयु फ िनवडल े या य या गटासाठी केली जाईल , यांची सं या प नास
िकंवा यापे ा जा त सं या हणज े 200 पे ा जा त नाही, सं था मक खरेदीदार आिण
कंपनीचे कम चारी ऑफर केले जात आहेत.
आिथ क वषा त कम चार्यां या टॉक ऑ शन या योजन ेअंतग त िस य ु रटीज आहेत. munotes.in
Page 56
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
56 1. खाजगीसाठी संचालक मंडळान े िस य ु रटीजची िनयु साठी ठराव पास करणे
आव यक आहे.
2. मसुदा ठरावासह बोड बैठक ची सूचना तयार करणे बोडा या बैठक त पा रत करा.
3. या िठकाणी तािवत आहे तेथे सव साधारण सभेची बैठक बोलावण े आव यक आहे.
िस य ु रटीजची कंपनीचे, येक ऑफरसाठी , िवशेष ठरावा ार े िकंवा आमं ण ऑफर
भागधारका ंनी यापूव मंजूर केली आहे.
4. वग णीचे पैसे राख यासाठी वेगळे बँक खाते उघडण े आिण खा ी करा क या य या
नावावर पैसे िमळाल े आहेत व पात संबोिधत केले आहे.
5. वग णीचे पैसे ठेव यासाठी वतं बँक खाते उघडा आिण फॉम म ये संबोिधत यांचे नाव
आहे अशा य कड ूनच पैसे िमळा याची खा ी करा.
खाजगी लेसम टचे पालन न के याब ल दंड:
जर एखादी कंपनी, ितचे संचालक आिण वत क काय ाच े उ लंघन क न कंपनी पैसे
वीकारत े िकंवा ऑफर देते आिण िनयम दंडास जबाबदार असतील . दंड आमं णात
समािव असल े या रकमेपय त िकंवा .2 कोटी पय त वाढू शकतो िकंवा जे कमी असेल.
ऑड र लागू के यापास ून तीस िदवसा ं या आत सद या ंना सव पैसे कंपनीने पैसेही परत
करावेत.
४.७ सारांश
ॉ पे टसच े कार : संि िववरणप : डी ड ॉ पे टस रेड, हे रंग ॉ पे टस: शे फ
ॉ पे टस संभा यत े या कायद ेशीर आव यकता :
िववरणप ातील चुक ची िवधान े: अस य िवधान े, िवधान े जी चुक ची छाप पाडण े, िदशाभ ूल
करणार े िवधान , भौितक व तुि थती लपिवण े. त ये वगळण े
ॉ पे टस भरपाईम य े चुक या िवधानासाठी नागरी दािय व:
फसवण ूक िकंवा फसवण ुक साठी नुकसान :
चुक चे वण न साठी करार र करणे:
खाजगी लेसम टसाठी िनयम:
येक खाजगी लेसम ट ऑफर पूव कंपनीचे भागधारक एका िवशेष ठरावा ार े मंजूर केली
पािहज े. कोणतीही नवीन ऑफर कोण याही ऑफर िकंवा आमं णा या संदभा त वाटप
के यािशवाय केले जाईल िकंवा ती कंपनीने सोडल ेले ऑफर िकंवा आमं ण मागे घे यात
आले आहे.
munotes.in
Page 57
ॉ पे टस आिण खाजगी लेसम ट
(िवभाग २.२३, २६ ते ३२ आिण िवभाग ४२)
57 खाजगी लेसम टसाठी ि या :
सबि शनच े पैसे ठेव यासाठी वेगळे बँक खाते उघडा आिण हे पैसे फ अशा
य कड ून िमळाल े आहेत यां या नावावर प ा आहे खा ी करा.
खाजगी लेसम टचे पालन न के याब ल दंड
४. ८
1. ॉ पे टस हणज े काय? येक कंपनीने ते जारी केले पािहज े.
2. ॉ पे टसची साम ी काय आहे?
3. िववरणप ातील चुक चे वण न िकंवा वगळण े साठी भागधारकासाठी कोणत े उपाय
उपल ध आहेत?
4. न दणीशी संबंिधत कंपनी काय ा या काय तरतुदी आहेत आिण ॉ पे टसचा मु ा?
५. िववरणप ातील चुक या िवधानासाठी कोण जबाबदार आहेत?
6. चुक या िवधानासाठी दािय वाच े व प काय आहे?
7. चुक या िवधानासाठी कोणत े संर ण उपल ध आहे?
८. लहान टीपा िलहा:
a) िकमान सद य ता
b) िववरणप ा या बदलीच े िवधान
c) िववरणप ातील या या िवधानासाठी त ाची जबाबदारी
d) ॉ पे टसम य े चुक या िवधानासाठी नागरी दािय व
e) संचालक आिण इतर य च े गु हेगारी दािय व िववरणप जारी कर यासाठी
जबाबदार
9. खालील संक पना ं या या या िलहा:
a) शे फ ॉ पे टस
b) खाजगी लेसम ट अंतग त तरतुद चे पालन न के याब ल दंड.
c) ॉ पे टस
d) िववरणप ा या ऐवजी िवधान
10. खाजगी लेसम टचे िनयम प करा.
11. खाजगी लेसम ट अंतग त काय ि या आहेत?
munotes.in
Page 58
58 ५
कंपनीच े सद य व (कंपनी कायदा 2013 चे िवभाग . २, ८८,
९१, ९४, ९५)
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ िवषय प रचय .
५.२ सद याचा अथ आिण या या
५.३ सद य व संपादन
५.४ सभासद व बंद करणे
५.५ सद या ंचे ह क आिण दािय व े
५.६ सद या ंची न दणी
५.७ सभासद िकंवा िडब चर धारक िकंवा इतर सुर ाधारका ंचे रिज टर बंद करणे
५.८ सारांश
५.९
५.१ उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
कंपनी या सद याचा अथ समजण े.
सभासद व कसे ा केले जाऊ शकते आिण समा केले जाऊ शकते हे समजण े.
सभासदा ंची न दणी काय आहे आिण याचे कार हे अ यासण े.
सद या ंचे ह क आिण दािय व े समजण े.
५.१ िवषय प रचय
पर पर बदल यायो य सव साधारणपण े "सद य " आिण "शेअरहो डर " हे श द सहसा
वापरल े जातात . येक भागधारक हा सद य असतो आिण येक सद य हा भागधारक
आहे. तथािप , याला अपवाद असू शकतात , उदा., एखादी य ह तांतरणा ार े शेअर(चे) munotes.in
Page 59
कंपनीचे सद य व (कंपनी कायदा 2013
चे िवभाग . २, ८८, ९१, ९४, ९५)
59 धारक असू शकते परंतु इ छेनुसार ह तांतरणाची न दणी पु तका ंम ये होईपय त सद य
कंपनी या या नावे होणार नाही आिण याचे नाव सभासदा ं या रिज टरम य े िव केले
आहे. याच माण े या सद यान े आपल े शेअस ह तांत रत केले आहेत, तरीही तो
कोणत ेही समभाग धारण केले तरीही तो करत नाही पय त कंपनीचा ह तांतरण न दणीक ृत
सद य आहे आिण याचे नाव कंपनीने देखभाल केलेले सद य या रिज टरमध ून काढून
टाकल े आहे.
५.२ सद याचा अथ आिण या या
कंपनी कायदा 2013 कलम 2 (55) नुसार, कंपनी या संबंधात “सद य ” हणज े:
(i) कंपनी या मेमोरँडमचा सद य जो कंपनीचे सद य हो यास सहमती दश िवली आहे असे
मानल े जाते, आिण यावर या या सद या ं या न दणीम य े सद य हणून िव केली
जाईल ;
(ii) येक इतर य जी िलिखत व पात कंपनी सद य हो यासाठी सहमत आहे आिण
याच े नाव कंपनी सद या ं या रिज टरम य े िव केले आहे.
(iii) कंपनीचे शेअस धारण करणारी येक य आिण याच े नाव िडपॉिझटरी या
न द म य े फायद ेशीर मालक हणून असेल.
सद य कोण असू शकत े?:
एखादी य िकंवा कॉप र ेट कंपनीम य े सद य असू शकते. जो य सु ढ मनाची आिण
करार कर यास स म आहे ती य सद य होऊ शक ते. हणून, करार कर यास य
स म असावी . खालील करण े आहेत:
1. िकरकोळ :
अ पवयीन य वैध करारात वेश कर यास असमथ अस यान े, तो सद य होऊ शकत
नाही. मा , िदवान िसंग ही िमन हा िफ स िल. (1958 कॉ. कॅस. 191) म ये आयोिजत
कर यात आला आहे, क अ पवयीन य ला संयु टॉक कंपनीम य े शेअस घेणे िकंवा
धारण कर यापास ून रोख यासाठी काय ात काहीही नाही, जर तो असेल तर कायद ेशीर
पालका ार े यो य र या ितिनिध व आिण काय करते.
हणून अ पवयीन य साठी एक पालक क शकता आिण यां या वतीने कंपनीम य े
शेअस ठेवा. अ पवयीन कंपनी या सद या ं या नाव न दणीवर राह शकते, परंतु
अ पस ं याक असताना याला कोणतीही जबाबदारी नाही. अ पवयीन य ला चुक या
प तीन े वाटप केले अस यास , कंपनी वाटप नाका शकते िकंवा र क शकते परंतु
अशा अ पवयीन य कड ून िमळाल ेले पैसे सव परतफ ेड करणे आव यक आहे.
बह सं य उपि थत रािह यान ंतर अ पवयीन य करार र क शकतो आिण याचे नाव
सद या ं या न दवहीत ून काढल े. तथािप , याने तसे न के यास , तो कंपनीचा सद य असेल munotes.in
Page 60
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
60 आिण सद य या सव जबाबदा या घेईल तथािप , कंपनीला अ पवयीन हणून
वीकार याची स करता येणार नाही.
करारासाठी स म असल ेली येक य सद य होऊ शकते. यामुळे अ पवयीन आिण
अ व थ मनाची य सद य होऊ शकत नाही. कंपनी अ पवयीन य ला शेअस ारे
मया िदत कंपनी या सद य वासाठी वेश िदला जाऊ शकतो , शेअस या ह तांतरणा ार े
शेअस दान पूण भरले जातात . अ पस ं याक असताना योगदानकता हणून जबाबदार न
राहता सद य व अ पवयीन य च े फायद े िमळू शकतात .
2. कंपनी आिण उपकंपनी:
एखादी कंपनी दुसर्या कंपनीची सद य होऊ शकते कारण कंपनी एक कायद ेशीर य
आहे. तथािप , उपकंपनी होि ड ंगची सद य असू शकत नाही. कोणतीही एखा ा होि ड ंग
कंपनी ार े ित या उपकंपनीला शेअस चे वाटप िकंवा ह तांतरण करणे िनरथ क असण े जर
तो या या मेमोरँडम ऑफ असोिसएशन ार े ितबंिधत नसेल तर तो दुसर्या कंपनीचा
सद य होऊ शकतो . तथािप , एक कंपनी वतःच े शेअस खरेदी क शकत नाही.
खालील करणा ंम ये उपकंपनी मा होि ड ंग कंपनीची सद य असू शकते:
i) होि ड ंग कंपनीचा मृत सद य एक कायद ेशीर ितिनधी हणून संबंिधत आहे.
ii) जे हा उपकंपनी िव त हणून संबंिधत असत े.
iii) जे हा उपकंपनी होि ड ंग कंपनीची सद य असत े, कायदा सु हो याप ूव आिण तो
तसाच सु आहे
iv) िजथे उपकंपनी कंपनीची सद य होि ड ंग कंपनीची उपकंपनी हो याप ूव होती.
3. िव ास :
िव त , जो शेअस खरेदी करतो , याला या या वैयि क सद या माण े मानल े जाईल ती
मता कंपनीत शेअर ठेवू शकत नाही. टसाठी िव त मा या या वतीने या या
नावावर शेअस ठेवू शकतो आिण धारण करणारी कोणतीही य िव त हणून
कंपनीमधील समभागा ंना िविहत वेळेत एक साव जिनक घोषणा करणे आव यक आहे. अशा
घोषण ेची त साव जिनक टला घोिषत के यानंतर टीन े 21 िदवसा ं या आत संबंिधत
कंपनीला पाठवण े आव यक आहे.
4. भागीदारी फम :
फम ही कायद ेशीर य िकंवा सं था नाही. यात शेअस ठेवता येत नाहीत . तथािप ,
भागीदार यां या वैयि क मतेनुसार िकंवा हणून भागीदारी फम चे नामिनद िशत य
कंपनीम य े शेअस ठेवू शकतात . या शेअस फम या मालम ेचा एक भाग बनतील . तथािप ,
काय ा या कलम 25 अंतग त न दणीक ृत एक फम क शकते. जसे क च बर ऑफ कॉमस
िकंवा सोशल लब िकंवा धमा दाय सं था कोण याही संघटनेचे सद य असण े. munotes.in
Page 61
कंपनीचे सद य व (कंपनी कायदा 2013
चे िवभाग . २, ८८, ९१, ९४, ९५)
61 5. समाज :
सोसायटी न दणी कायदा , 1860 अंतग त न दणीक ृत सोसायटी कंपनीतील शेअस घेणे.
६. इतर:
िदवाळखोर य च े नाव जोपय त िदसत असेल तोपय त सद य हणून घेतले जाऊ शकते.
अिधक ृत िनयु चा अिधकार असूनही िकंवा सद या ंची न दणी ा कता सद य हणून
न दणीक ृत आहे.
7. अिनवासी :
िनयमन कायदा , 1973 परक य चलन अंतग त भारतीय रझ ह बँकेची परवानगी अिनवासी
य यािशवाय कंपनीचा सद य होऊ शकत नाही.
५.३ सद य व संपादन
सभासदा ं या न दवहीत याच े नाव टाकल े जाते ती य सद य हणून ओळखली जाते.
एखा ा कंपनीचा सद य हणज े अशी एक य :
i) याने यांचे नाव मेमोरँडमम य े घेतले आहे.
ii) इतर कोणतीही य यान े सद य हो यासाठी लेखी सहमती िदली आहे आिण यांचे
नाव सभासदा ं या न दवहीत टाकल े आहे.
iii) येक य , कंपनीचे इि वटी शेअर भांडवल धारण करते आिण कोणाच े
िडपॉिझटरी या न द म य े लाभाथ मालक हणून नाव िव केले जाते (िडपॉिझटरीज
ऍ ट, 1976 ारे समािव ) दुसरीकड े, शेअरहो डर तो असतो या याकड े कंपनीत
शेअस असतात .
हे दोन श द अदलाबदल कर यायो य वापरल े जात आहेत हणून, कंपनीचे सद य व
खालील मागा नी िमळू शकते.
i) कंपनी या मेमोरँडम ऑफ असोिसएशनची सद यता घेऊन;
ii) सद य हो यासाठी लेखी सहमती देऊन;
iii इि वटी शेअर कॅिपटल असल ेली येक य आिण याच े नाव िव केले आहे
िडपॉिझटरी या न द म य े लाभाथ मालक हणून.
सद य व तयार कर यासाठी आव यक घटक हणज े नाव होय . वरीलप ैक कोण याही
प रि थतीत य न े िडपॉिझटरी या न द म य े कंपनीचे सद य िकंवा लाभाथ मालक
हणून रिज टरम य े िदसण े आव यक आहे.
munotes.in
Page 62
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
62 सद य व संपादन :
1. मेमोरँडमचे सद य व घेऊन:
मेमोरँडमचे सद य बन यास सहमती दश िवली जाते. सद य यांची नावे सभासद
न दणीम य े टाकण े आव यक आहे. अशा कार े, जर सद या ंनी नंतर यां याकडे
असल े या शेअस चे सद य व घेतले नाही, ते अजूनही "सद य " असतील आिण या
शेअस चे यांनी सद य व घे यास सहमती दश िवली आहे या समभागा ं या संदभा त देय
यासाठी जबाबदार असतील . यामुळे अज िकंवा शेअस चे वाटप आव यक नाही.
2. पा ता शेअर क न :
जे हा संचालक पा ता समभाग घे यास सहमती देतात, ते हा असे संचालक आत
असतात , जसे क याने मू या या या सं येचे शेअस या कंपनी या मेमोरँडमवर वा री
केली आहे. तेही या पा ता समभाग कंपनी या न दणीवर असल ेले सद य आिण संदभा त
जबाबदार असतील झाले असे मानल े जाते.
3. वाटप क न :
कंपनी वाटप क न शेअस घे यास सहमत अस यास एखादी य शेअरहो डर बनू
शकते. वाटप हणज े समभागा ंचा िविनयोग . एखा ा िविश कंपनीचे पूव चे अ-िनयोिजत
भांडवल य ज केले या शेअस चे पु हा जारी करणे ही वाटपाची र कम नाही.
4. ह ता ंतरणा ार े:
एखादी य जी िव मान सद याकड ून िव , भेटव त ू िकंवा काही शेअस घेते इतर
यवहार , सद य व संपादन, सद य न दणी या या नावावर िदसत आहे. येक य जी
कंपनीचा सद य हो यासाठी लेखी सहमत आहे आिण याच े नाव या या सद य
रिज टरम य े न दवल ेले आहे. अशा कार े, शेअस या ह तांतरणा ार े सद य वासाठी
दोन घटक आहेत आव यक :
i सद य हो यासाठी लेखी अज , आिण
ii रिज टर म ये एक न द
5. सारणा ार े:
शेअस चे ा सिमशन एखा ा सद या या मृ यू िकंवा िदवाळखोरीवर होते, या या
काय वाहक िकंवा य या मृ यूवर काय ान ुसार या या इ टेटवर यश वी हो याचा
ह क िमळिवणारा अिधकार ा होतो. कंपनी या सद या ं या रिज टरम य े या या
नावावर शेअस ा सफर केले जातात . शेअस ा सिमशन या बाबतीत ा सफरच े
कोणतेही साधन आव यक नाही. असोिसएशनच े लेख या संदभा त पालन कर याची
औपचा रकता देतात. कंपनीचे शेअस मु पणे ह तांतरणीय आहेत.
munotes.in
Page 63
कंपनीचे सद य व (कंपनी कायदा 2013
चे िवभाग . २, ८८, ९१, ९४, ९५)
63 6. मा यत ेने आिण थांबून सद य व :
कंपनीचे सद य या रिज टरम य े याचे नाव िव के यािशवाय भागधारक सद य नसतो .
िजथे एखादी य सद या ंचे रिज टर म ये आपल े नाव लावू देते, िकंवा याचे नाव
रिज टरवर टाकल े आहे हे जाणून, याचे नाव काढून टाक यासाठी पावल े उचलत नाही,
याला थांबवले जाईल , तो सद य अस याच े नाकारण े. िजथे याचे नाव चुकून टाकल े गेले
आिण याची मािहती नसेल तर तो सद य होत नाही.
7. संयु सद य :
जे हा दोन िकंवा अिधक य यां या संयु नावान े कंपनीम य े शेअर धारण करतात
याला संयु सद य व असे हणतात . यांना एकल सद य हणून मानल े जाईल . नोटीस ,
लाभांश, याज इ. आिण य च े नाव पाठव याचा उ ेश थम िदसण े हे मु य सद य
मानल े जाईल .
५.४ सभासद व संपु ात येणे
खालील घटनेत सभासद व बंद होते:
1. शेअस चे ह तांतरण क न ह तांतरणक या ने सभासद होणे बंद केले. कंपनी एका
वषा साठी िलि वड ेशन म ये गे यास तो "B" यादीम य े ठेव यास जबाबदार राहील .
2. समभाग ज क न
3. समभाग समप ण क न , जेथे आ मसमप ण कर याची परवानगी आहे
4. कंपनीने समभागा ंवर धारणािधकाराचा अिधकार वापर यान ंतर िकंवा यायालय िकंवा
इतर यो य ािधकरणा ार े
5. िदवाळखोरी घोिषत क न .
6. मृ यूनंतर, मृत सद याच े नाव या या कायद ेशीर ितिनधी या नावावर शेअस ची
न दणी मािहती या आधारावर ॉ पे टसमधील चुक या शेअस घे याचा करार र
क न
7. जे हा कंपनी या या पूत ता कर यायो य सिट िफकेट या ाधा याची कंपनीने शेअर
वॉरंट जारी के यावर
8. कंपनी बंद के यावर . तथािप , एक सद य योगदानकता हणून उ रदायी राहतो आिण
अित र मालम ेम ये शेअस साठी देखील पा आहे, जर काही असेल.
५.५ सद या ंचे अिधकार खालील माण े आहेत:
1. सव सव साधारण सभां या सूचना ा सद यास समभाग देऊ कर याचा ाधा याचा
अिधकार आहे. munotes.in
Page 64
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
64 2. भांडवल वाढ यास
3. मीिटंगम य े उपि थत राहणे आिण मतदान कर याचा अिधकार .
4. कंपनीचे संचालक आिण लेखा परी का ंची िनयु कर याचा अिधकार
5. कंपनी या वािष क खा या ं या ती ा कर याचा अिधकार
6. याचे शेअस ह तांत रत कर याचा अिधकार
7. शेअर माणप ा कर याचा अिधकार
8. कोण याही सव साधारण सभे या काय वाहीच े इितवृ तपास याचा अिधकार
9. सभासदा ंचे रिज टर , िडब चर धारका ंचे रिज टर आिण वािष क रटन या त ची
तपासणी कर याचा अिधकार .
10. सभासदा ं या न दवहीत याचे नाव वगळल े अस यास , तो रिज टर दु त
कर यासाठी यायालयात अज क शकतो .
11. वैधािनक बैठक या बाबतीत , याला वैधािनक अहवालाची त िमळ याचा अिधकार
आहे.
12. ाधा य समभागा ं या बाबतीत लाभांश ा कर याचा अिधकार
13. कंपनी या पु तकात भागधारक हणून न दणी कर याचा अिधकार
14. वैयि क उ रदािय व पासून मु ते या िवशेषािधकाराचा अिधकार
15. कजा या आदेश िद यास लाभांश िवतरणात सहभागी हो याचा अिधकार
16. संचालका ं या िववेकबु ीनुसार करार र कर याचा आिण नुकसानभरपाईचा दावा
कर याचा अिधकार
17. ॉ पे टसम य े चुक या िवधानाम ुळे याने शेअस घेत याच े वाढव यास याला
समभाग देऊ कर याचा ाधा याचा अिधकार
18. कंपनीने भांडवल गैर यव थापन या करणा ंम ये आराम िमळ यासाठी उ च
यायालयात यािचका कर याचा अिधकार
19. कंपनी बंद कर यासाठी उ च यायालयात यािचका कर याचा अिधकार
20. कंपनी या कारभाराची चौकशी कर याच े आदेश दे यासाठी क सरकारकड े यािचका
कर याचा अिधकार
21. संचालक आिण लेखा परी का ं या िनयु यांम ये, वािष क सव साधारण सभेतसहभागी
हो याचा अिधकार munotes.in
Page 65
कंपनीचे सद य व (कंपनी कायदा 2013
चे िवभाग . २, ८८, ९१, ९४, ९५)
65 22. वािष क सव साधारण सभा बोलाव यासाठी क सरकारकड े अज कर याचाअिधकार
23. संचालक मंडळान े अशी बैठक बोलाव यास अयश वी झा यास कंपनीचीअित र
साधारण सभा बोलाव या साठी यायालयात अज कर याचा अिधकार
24. िलि वड ेशन या बाबतीत मालम ा कंपनी या िवतरणात सहभागी हो याचा अिधकार
25. ितिनधी दावे आिण कंपनी या कारवाईच े कारण , गैर यव थापन िकंवा अनिधक ृत
कृ यांवर उपाय कर याचा आिण या ार े कंपनीला या या अिधकारा ंची
अंमलबजा वणी कर यास भाग पाड याचा अिधकार .
सद याची दािय व े:
1. सद या ंचे दािय व कंपनी या व पावर अवल ंबून असत े. अमया िदत कंपनी या
बाबतीत , येक सद याची जबाबदारी आहे. अमया िदत अशा कंपनीचा येक सद य
या या कालावधीत करार केले या कंपनी या सव कजा साठी पूण पणे जबाबदार असतो .
कंपनी हमी ार े मया िदत अस यास , संपु ात ये या या ि थतीत येक सद यास बांधील
आहे. िनिद केले या रकमेचे योगदान ा.
2. तो संपु ात आण या या बाबतीत योगदानकता हणून कंपनी जबाबदार आहे
3. शेअरहो डर जरी तो कंपनीला जबाबदार असतो . याचे नाव असेपय त याचे शेअस
दुस या कंपनीकड े ह तांत रत केले आहेत. सभासदा ं या न दवहीत ून काढून टाकल े जाते
आिण ह तांत रत य च े नाव या या जागी टाकल े जाते.
4. जोपय त बह सं य दडपशाहीन े िकंवा कपटान े वागतात , तो बह सं य सद या ं या कृत चे
पालन कर यास जबाबदार आहे.
5. सद याला वाटप केले अस यास ते वाजवी वेळेत आिण या तरतुद चे पालन क न
कायदा वीकार यास जबाबदार आहे.
6. एखादा सद य याला वाटप केले या शेअस साठी पैसे दे यास जबाबदार असतो जे हा
वाटप केले जाते आिण/िकंवा जे हा लेखां या तरतुद सह कॉल वैधपणे यानुसार केले
जातात . नाममा मू य अस यास अजा या वेळी समभाग आधीच अदा केले गेले आहेत.
7. कोण याही कॉलच े पैसे न िद यास सभासद याचे शेअस ज कर यास जबाबदार आहे.
सव अटी असतील तरच तो शेअस ज क शकतो वैध ज ी अि त वात आहे. या अटी
आहेत:
a) ज ी कंपनी या तरतुदीनुसार असण े आव यक आहे.
b) शेअर केवळ संदभा त देय कॉलच े पैसे न िद यास शेअस ज केले जाऊ शकतात . munotes.in
Page 66
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
66 c) एक यो य नोटीस याम य े याने अचूक र कम ‘अ’ रोजी िकंवा यापूव भरणे आव यक
आहे. िनिद िदवस (जो पासून चौदा िदवसा ंपूव चा नसावा नोटीस या सेवेची तारीख )
भागधारकास िदली जावी. नोिटसमधील थोडासा दोष ज ी र करतो .
d) शेअस ज के याची घोषणा करणारा औपचा रक ठराव पास करणे आव यक आहे
आिण याची नोटीस िडफॉि ट ंग शेअरहो डरला िदली जाते.
e) शेअस ज कर याचा अिधकार स ावन ेने आिण कंपनी या फाय ासाठी वापरायला
हवा होता.
५.६ सद या ंची न दणी : (S.88) कंपनी कायदा 2013 िनयम 2014
येक कंपनीने खालील न दी जपून ठेव या पािहज ेत वरील कायदा आिण िनयमात नमूद
केले आहे. :
(a) इि वटी या येक वगा साठी वतं पणे नमूद केलेली सद या ंची न दणी आिण
घराबाह ेर िकंवा बाहेर राहणा या येक सद याकड े असल ेले ाधा य शेअस ;
(b) िडब चर-धारकाची न दणी आिण
(c) इतर कोण याही सुर ा धारका ंची न दणी .
4 तरतूद:
“ येक कंपनी, ित या न दणी या तारख ेपासून, आिण फॉम मांक मधील एक िकंवा
अिधक पु तका ंम ये सद या ंची न दणी ठेवेल.
MGT -1. िव मान कंप यां या बाबतीत , अंतग त न दणीक ृत कंपनी कायदा , 1956,
तपशील सहा मिह या ं या आत संकिलत केला जाईल हे िनयम सु झा या या
तारख ेपासून.
रिज टरम य े समािव आहे:
1. येक सद याच े नाव, प ा आिण यवसाय , जर कोणी असेल तर
2. यात येक वगा या भागधारका ंचे मािहती , वाटप, ह तांतरण, फोिलओ तपशील इ.
मूलभूत तपशील असतात .
3. एखा ा कंपनीचे भाग भांडवल अस यास , येकाकड े असल ेले शेअस सद य , येक
शेअरला या या सं येनुसार वेगळे करणे, असे कुठे वगळता शेअस िडपॉिझटरीकड े ठेवलेले
असतात आिण िदलेली िकंवा मा य केलेली र कम या शेअस वर िदलेले मानल े जाते
4. यात िडब चर धारका ंचे तपशील आहेत जसे क यांचे मूलभूत तपशील , वाटप िकंवा
िवमोचन / पांतरण तपशील .
5. येक सद याची न द रिज टरम य े munotes.in
Page 67
कंपनीचे सद य व (कंपनी कायदा 2013
चे िवभाग . २, ८८, ९१, ९४, ९५)
67 6. हे न दवही सभासदा ं या न दणी या संदभा त केले आहे. संचालक िकंवा कम चार्यांचे
तपशील यांना वेट इि वटी शेअर करते यांना दे यात आले आहेत.
7. हे न दवही सभासदा ं या न दणी या संदभा त केले आहे. संचालक िकंवा कम चार्यांचे
तपशी ल यांना वेट इि वटी शेअर करते.
8. कोणतीही य या तारख ेला सद य हो याच े थांबते
9. हे न दवही सभासदा ं या न दणी या संदभा त केले आहे. संचालक िकंवा कम चार्यांचे
तपशील यांना वेट इि वटी शेअर करते यांना दे यात आले आहेत.
4 https://taxguru.in/company -law/register -members -companies -act-2013 -
rules -2014.html
सद याची न दवही कंपनी काय ा ार े यात समािव कर यासाठी िनद िशत िकंवा अिधक ृत
कोण याही बाबीचा थमदश नी पुरावा असेल.
सद या ं या न दणीम य े िकंवा संबंिधत रिज टरमधील इतर न दी या माण े आहेत अंतग त:
कोणतीही , र ीकरण कपात , उप-िवभाग , परत खरेदी िकंवा, ज शेअस , शेअस
ा सिमशन , या कोण याही योजन ेअंतग त जारी केलेले शेअस यव था, िवलीनीकरण ,
िकंवा या काय ा ंतग त दान केलेली अशी कोणतीही योजना िकंवा डुि लकेट िकंवा नवीन
शेअर माणप े िकंवा नवीन िडब चर िकंवा इतर जारी क न सुर ा माणप े, मंजुरीनंतर
सात िदवसा ं या आत वेश करणे आव यक आहे.
परदेशी न दणी :
“परदेशी न दणी”, हणज े यात नावे आिण
सद य , िडब चर-धारक , भारताबाह ेर राहणार े इतर सुर ाधारक तपशील आहेत. एखादी
कंपनी ित या रिज टरचा काही भाग भारताबाह ेरील कोण याही देशात ठेवू शकते, जर ते,
या या कलमा ं ारे अिधक ृत असेल, याला सद या ंची परदेशी न दणी हणतात , िडब चर
धारक , इतर सुर ा धारक िकंवा लाभाथ मालक भारताबाह ेर राहतात .
तरतुदी:
या कंपनीने िडब चर िकंवा इतर कोणत ेही िस य ु रटी जारी केले आहे, तसे अस यास ,
या या कलमा ं ारे अिधक ृत, भारताबाह ेरील कोण याही देशात ठेवा, याचा एक भाग
सभासदा ंची िकंवा यथाि थ ती, िडब चर धारका ंची िकंवा कोणाचीही न दणी इतर सुर ा
धारक िकंवा लाभाथ मालक , या देशातील रिहवासी (यापुढे या िनयमात "परदेशी न दणी "
हणून संबोधल े जाईल .)
कोणत ेही काया लय उघड या या तारख ेपासून 30 िदवसा ं या आत कंपनी प रिश B म ये
िदले या फ सह िवदेशी न दणी रिज ारकड े फॉम MGT -3 दाखल करेल. munotes.in
Page 68
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
68 भारताबाह ेरील कोण याही देशात कंपनीने परदेशी रिज टर ठेवले अस यास , दु ती या
संदभा त यो य ािधकरणाचा िनण य रिज टर बंधनकारक असेल.
५.७ सद या ंची न दणी बंद करणे िकंवा िडब चर धारक िकंवा इतर
िस य ु रटी धारक
भारतीय सुर ा िविनमय मंडळा या अंतग त सद य िकंवा िडब चर धारक िकंवा इतर सुर ा
धारका ंचे रिज टरन े िविहत के यानुसार िकमान सात िदवस आधी आिण न दणी बंद
कर याप ूव सूचना ावी. जर अशी कंपनी िल ट ेड कंपनी असेल िकंवा ितचे िस य ु रटीज
िल ट करायच े असतील , ाचाया या थािनक वृ प ात िकमान एकदा जािहराती ार े
िज ाची थािनक भाषा आिण म ये यापक सार आहे. कंपनीचे न दणीक ृत काया लय
जेथे आहे ते िठकाण आिण िकमान एकदा इं जी भाषेत एका इं जी वृ प ात ते सा रत
हावे. िज हा आिण कंपनीचे न दणीक ृत काया लय असल े या िठकाणी यापक प रसंचरण
असण े आिण श य ितत या वेबसाइटवर सूचना कािशत करणे, क सरकार ार े
अिधस ूिचत आिण वेबसाइटवर सा रत हावे.
(२) खाजगी कंप यांना चे रिज टर बंद कर यासाठी सद य िकंवा िडब चर धारक िकंवा
सात पे ा कमी नसलेले इतर सुर ा धारक िदवस आधी नोटीस बजावली जाईल .
दंड:
कंपनी राख यात अयश वी झा यास ; सद या ंची न दणी िकंवा एक न दणी िडब चर धारक
इतर िस य ु रटी धारक िकंवा वरील येथे समािव असल े या तरतुद नुसार यांची देखभाल
करत नाही.
५.८ सारांश
सद य कोण असू शकते: अ पवयीन : कंपनी आिण उपकंपनी: यां या वैयि क
मतेनुसार िव त , भागीदारी फम मधील भागीदार वैयि क र या , समाज :
सद य व संपादन: सद य व घेऊन मेमोरँडम, पा ता खरेदी कर याच े आ ासन देऊन:
वाटप क न : ह तांतरण ारे: ा सिमशन ार े: वीकृत आिण ए टोप ेल ारे सद य व :
संयु सद य :
सद य व संपु ात: शेअस चे ह तांतरण क न . वाटा ज करणे, समभाग समप ण क न ,
समभागा ं या िव ार े, िदवाळखोरी ार े. मृ यूने,
सद या ंचे ह क: सव सामा या ं या सूचना ा कर याचा अिधकार मीिटं ज, एखा ा
सद याला बाबतीत ऑफर केलेले शेअस घे याचा ाधा याचा अिधकार आहे. भांडवल
वाढ, सभांना उपि थत राह याचा आिण मतदान कर याचा अिधकार , कंपनीचे संचालक
अिधकार आिण लेखा परी क िनयु करा, ती ा कर याचा अिधकार , कंपनीचे वािष क
खाते, याचे शेअस ह तांत रत कर याचा अिधकार , अिधकार शेअर सिट िफकेट िमळवा .
munotes.in
Page 69
कंपनीचे सद य व (कंपनी कायदा 2013
चे िवभाग . २, ८८, ९१, ९४, ९५)
69 ५.९
1. कंपनीचे सद य कोण असू शकते? सद याच े सद य व कसे थांबते?
2. कंपनी सद य वा या िविवध प त सांगून प करा.
3. सद याच े ह क आिण दािय व े यावर चचा करा.
4. थोड यात उ र ा
अ. "सद या ंची न दणी " आिण परदेशी न दणी हणज े काय?
b एखादी कंपनी आपली सभासद न दणी कधी बंद क शकते?
c सभासदा ंची न दणी के हा दु त केली जाऊ शकते?
5. िटपा िलहा
a शेअस ज करणे
b सद य आिण भागधारक
c सद या ंची न दणी
d मा यत ेने सद य व
6. खालील सं ा प रभािषत करा:
a िनगमन माणप
b परदेशी न दणी
c कंपनीचा सद य
munotes.in
Page 70
70 ६
कंपनीच े संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
घटक रचना :
६.0 उि े
६.१ िवषय प रचय
६.२ अथ आिण या या
६.३ संचालक कोण होऊ शकतो ? (पा ता आिण अपा ता ).
६.४ संचालका ंची िनयु
६.५ संचालका ंचे कायद ेशीर पद
६.६ संचालका ंचे अिधकार आिण कत ये
६.७ मुख यव थापक य कम चारी या िनयु साठी अटी आिण पा ता : संचालक ,
पूण वेळ संचालक िकंवा यव थापक (कलम 196)
६.८ सारांश
६.९
६.0 उि े
● युिनटच े िव ाथ स म होतील :
● संचालका ंची पा ता आिण अपा ता समजण े
● संचालका ंची िनयु कशी केली जाऊ शकते हे अ यासण े
● संचालका ंची कायद ेशीर पदे अ यासण े.
● संचालका ंचे अिधकार आिण कत ये समजण े
● मु य यव थापक य कम चार्यांचे काय अ यासण े
munotes.in
Page 71
कंपनीचे संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
71 ६.१ िवषय प रचय
कंपनीचे कोणत ेही भौितक अि त व नाही. ितच मानवी एज सीकड ून वतःच े काम क न
घेते. अशा एज सीच े घटक जसे क संचालक आिण कंपनीचे इतर सद य तुमचे काम
कंपनी या कृि म य या वतीने करतात . काय ा या कलम 2 (34) म ये असे नमूद
केले आहे क "संचालक " हणज े कंपनी या मंडळावर िनयु केलेला संचालक .िनयु
केलेली य कंपनी या संचालका ंची कत ये आिण काय पार पाड यासाठी कंपनी कायदा ,
2013 या तरतुद नुसार "संचालक " असे संबोधल े जाते.
६.२ अथ आिण या या
अिधिनयमा या कलम 2 (34) ने िविहत केले आहे क "संचालक " हणज े " कंपनी या
मंडळावर िनयु केलेले संचालक ".िनयु केलेली य कंपनी या संचालकाची कत ये
आिण काय पार पाड यासाठी हणून संबोधल े जाते. कलम 2(10) पुढे चालक मंडळाची
या या “बोड ऑफ डायरे टस ” िकंवा “बोड ” हणून कंपनी या संबंधात करते, हणज े
कंपनी या संचालका ंची सामूिहक सं था.” कंपनी कायदा 2013 िनयम (2014) मधील
तरतुदी संचालका ंची िनयु , पा ता , अपा ता िविहत करतात . ते पुढील माण े
● िकमान आिण कमाल संचालका ंची सं या िविहत करते.
● येक कंपनीचे संचालक मंडळ असण े आव यक आहे आिण
● यात संचालक हणून य चा समाव ेश असावा . कलम 149
खालील माण े कंपनीम य े आव यक िकमान संचालका ंची सं या िविहत करते:
● साव जिनक कंपनी- िकमान 3 संचालक
● खाजगी कंपनी- िकमान 2 संचालक
● एक य कंपनी- िकमान 1 संचालक
● जा तीत जा त 15 संचालक असू शकतात .
िवशेष ठराव पा रत के यानंतर कंपनी १५ पे ा जा त संचालकांची िनयु क शकते
६.३ संचालक ओळख मांक (कलम 153- 159 आिण िनयम 2, 4)
“कंपनी (संचालका ंची िनयु आिण पा ता ) िनयम , 2014 चे िनयम 2(d) म ये DIN ची
या या क सरकारन े कोण याही य ला िनयु करणे. उ ेशाने संचालक हणून िकंवा
कंपनी या िव मान संचालकावर संचालक हणून ओळख या या क सरकारन े वाटप
केलेला एक अि तीय संचालक ओळख मांक संचालक िकंवा िव मान संचालक बनू
इि छणा या कोण याही य ला कोण याही कंपनीचे 8-अंक अि तीय ओळख मांक munotes.in
Page 72
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
72 आहे याची आजीवन वैधता आहे.संचालक बनू इि छणा या कोण याही य ला
वाटपासाठी ई-फॉम DIR-3 ारे अज करावा लागेल.
खालील कारणा ंमुळे डीआयएन र क शकते
संचालका ंना जारी केलेला डुि लकेट डीआयएन आढळ यास
● जर डीआयएन फस या मागा ने िकंवा बनावट कागदप े
● क न संबंिधत य या मृ यूनंतर डीआयएन काढला जाऊ शकतो ,
● जर डीआयएन धारक िकंवा य स म कोटा ने अ व थ अस याच े घोिषत केले
असेल तर क सरकार डीआयएन र क शकते आिण जर या य ला िदवाळखोर
हणून ठरव यात आले आहे
संदभा त िदले या कोण याही तरतुद चे उ लंघन करत डीआयएन याला . 50,00 0/-
आिण उ लंघन सु ठेव यास आणखी दंड जो . पय त वाढू शकतो . 500/ - ितिदन
पिह या नंतर या दर यान उ लंघन चालू आहे.
६.४ कोण डायर े टर बनू शकतो ?
(पा ता आिण अपा ता ). (कलम 164)
कोणतीही पा ता िनधा रत केलेली नाही िकंवा िविहत केलेली नाही, 2013 अंतग त
"संचालक " या पदावर िनयु साठी पूण करणे आव यक आहे कारण तो करार कर यास
स म असण े आव यक आहे.कलम 164 िनयु साठी काही अपा त े या संदभा त
संचालका ं याज े हा एखादी य कलम 164 अंतग त अपा ठरते ते हा ती कंपनीम य े
संचालक हणून िनयु हो यास पा नसते. कंपनी या संचालकपदी िनयु साठी पा
ठरणार नाही -
(अ) तो अ व थ मनाचा असेल आिण स म यायालयान े असे घोिषत केले असेल;
(b) तो एक अ व छ िदवाळखोर आहे;
(c) याने िदवाळखोर हणून िनण य घे यासाठी अज केला आहे आिण याचा अज लंिबत
आहे;
(d) याला यायालयाकड ून कोण याही गु ासाठी दोषी ठरव यात आले आहे, मग तो
नैितक पतन िकंवा अ यथा असो, आिण या संदभा त याला कमीत कमी सहा मिह या ं या
कारावासाची िश ा ठोठाव यात आली आहे आिण मुदत संप यापास ून पाच वषा चा
कालावधी लोटला नाही.
(ई) याला संचालक हणून िनयु साठी अपा ठरवणारा आदेश यायालय िकंवा
यायािधकरणान े पा रत केला आहे आिण तो आदेश अंमलात आहे; असल े या कंपनी या
कोण याही समभागा ं या संदभा त कोण याही कॉलच े पैसे िदलेले नाहीत . एकट्याने िकंवा munotes.in
Page 73
कंपनीचे संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
73 इतरांसह संयु पणे, या याकड े आिण कॉल या पेम टसाठी िनि त केले या शेवट या
िदवसापास ून सहा मिहने उलटल े आहेत; संबंिधत प यवहारा ंशी संबंिधत गु ासाठी
कलम 188 अ वय े मागील पाच वषा या दोषी ठरिव यात आले आहे.
2. कोणतीही य जी कंपनीचा संचालक आहे िकंवा आहे याने तीन आिथ क वषा या
कोण याही िनरंतर कालावधीसाठी आिथ क िववरण े िकंवा वािष क रटन भरलेले नाहीत
िकंवा
(ब) याने वीकारल े या ठेव ची परतफ ेड कर यात िकंवा यावर याज दे यास िकंवा देय
तारख ेला कोणत ेही िडब चर रडीम कर यात िकंवा भर यात िकंवा घोिषत लाभांश भर या त
अयश वी झाले आिण असे अयश वी झाले क एक वष िकंवा याह न अिधक
कालावधीसाठी पैसे िकंवा पूत ता करणे चालू राहते,
६.५ संचालका ंची िनयु
संचालक ही कंपनी या मंडळावर रीतसर िनयु केलेली य असत े, याला एकि तपण े
मंडळ िकंवा संचालक मंडळ हणतात . कंपनी या कारभारा या यव थापनासाठीक ंपनी या
सव म िहतासाठी काय कर याची जबाबदारी यां यावर आहे जरी, संचालक कंपनी या
वतीने काय करतात परंतु संचालकान े केले या वैयि क कृती अिधक ृत होत नाही.
मंडळा या ठरावा ार ेया काय ात पुढे असे नमूद केले आहे क , या य न े संचालक
ओळख मांक िदलेला नाही अशा कोण याही य ची संचालक संचालक हो यासाठी तो
अपा ठरला नाही.
एखादी य संचालक हणून पुनिन यु साठी पा असेल, तर सेवािनव ृ संचालक नाही
आिण यािशवाय याचे नाव कंपनी या न दणीक ृत काया लयाला बैठक या िकमान 14
िदवस आधी कळव यात यावे.
िनयु ि य े या शासनासाठी खाजगी कंपनीचे वातं य कंपनी कायदा 1956 अंतग त
असल े या जु या काय ान ुसार संचालका ं या काढून टाक यात आले आहे.
या करण /कलम अंतग त कोण याही तरतुद चे उ लंघन करणा री कंपनी, कंपनी आिण
कंपनीचा येक अिधकारी याला दंड ठोठावला जाईल जो . 5,00,000/ -पे ा कमी
नसेल.
संचालका ं या िनयु या प ती खालील माण े आहेत:
पिह या संचालकाची िनयु :
कंपनीचे पिहल े संचालक िनयु साठी कंपनी या कलमा ंम ये तरतूद करणे आव यक
आहे. जेथे कोणतीही तरतूद नाही
पिह या संचालका या िनयु साठी कंपनीचे लेख, मेमोरँडमचे सद य संचालका ंची रीतसर
िनयु होईपय त कंपनीचे पिहल े संचालक आिण एक य कंपनी या बाबतीत जे य
आहेत ते मानल े जातील . munotes.in
Page 74
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
74 नामिनद िशत संचालक (कलम 149 (7)):
हा िवभाग " नामिनद िशत संचालक " ची या या काय ा या तरतुदीनुसार या वेळेसाठी
कोण याही िव ीय सं था ारे नामिनद िशत िद दश क हणून करतो , िकंवा कोण याही
कराराच े, िकंवा कोण याही सरकारन े िनयु केलेले, िकंवा इतर कोणतीही य ित या
वार या ंचे ितिनिध व कर यासाठी . पुढे असे नमूद केले आहे क नामिनद िशत
संचालकाला वतं संचालक हणून कंपनी ा नाही.
कलम 161(3) मंडळाला कोण याही य ची िनयु कर याचा अिधकार दान करते
कोण याही तरतुद या अनुषंगाने कोण याही सं थे ारे नामिनद िशत संचालक स याचा
कायदा िकंवा कोण याही कराराचा िकंवा क ाने केलेला कायदा सरकार िकंवा रा य
सरकार त्याच्या शेअरहोल ्िडंगमुळे सरकारी कंपनी.
अित र संचालक कलम [१६१(१)]:
कंपनी या आिट कल ऑफ असोिसएशन अंतग त केले या तरतुद नुसार कंपनी कायदा ,
2013 चे हे कलम 161(1) अित र संचालकाची िनयु याब ल बोलत े. संचालक मंडळ
जर कलमा ंम ये तरतूद केली असेल तरच बोडा वर अित र संचालक िनयु करा. आगामी
वािष क सव साधारण सभे या िकंवा शेवट या तारख ेपय त िनयु वािष क सव साधारण सभा
कोण या तारख ेला, यापैक कोणतीही असेल या तारख ेपासून अित र संचालक पदावर
राहतील .
वतं संचालक िवभाग [१४९(६)]:
वतं संचालक हा कंपनीचा गैर-काय कारी संचालक असतो आिण कंपनीला कॉप र ेट
िव ासाह ता आिण शासन मानके सुधार यात मदत करतो . कंपनी कायदा , 2013 चे
कलम 149 हे करण XI संचालका ंची िनयु आिण पा ता अंतग त येते. कलम 149 (6)
कंपनी या संबंधात वतं संचालक हणज े यव थापक य संचालक िकंवा पूण वेळ
संचालक िकंवा नामिनद िशत संचालक यािशवाय इतर संचालक .
उदाहरणाथ : ABC बँक X Ltd ला 1 25 लाखा ंचे कज देते. ABC बँक ी. एस यांची A
Ltd म ये नामिनद िशत संचालक हणून िनयु करते. ी. S A Ltd. म ये वतं
संचालक .
िनवासी संचालक कलम [149(3)] :
वरील कलमात अशी तरतूद आहे क " येक कंपनीकड े कमीत कमी एक एकूण एकशे ऐंशी
िदवसा ंपे ा कमी कालावधीसाठी भारतात मागील कॅल डर वषा त रािहला असेल िनवासी
संचालक कंपनीचे इतर संचालक हणून काम करतील .;कंपनीचे इतर संचालक हणून तो
जबाबदार असेल जोपय त प रचालन िनयं णाचा संबंध आहे तोपय त या या
िदवाळखोरीचा िवचार केला जात नाही.पूण कर यासाठी सहसा िनवासी संचालक िनयु
केला जातो. जे हा आव यक असेल ते हा तो कंपनी या बोड मीिटंगम य े सहभागी होऊ
शकतो . इतर िकमान एका मंडळा या बैठक ला उपि थत राहणे आव यक आहे. munotes.in
Page 75
कंपनीचे संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
75 पया यी संचालक : [S.161 (2)]:
एखा ा य ला पया यी संचालक हणून िनयु क शकत े. या संदभा त सव साधारण
सभेत ठराव मंजूर.ते हा पया यी संचालकाची िनयु िनयु केलेला मूळ संचालक 3
मिह या ंपे ा कमी कालावधीसाठी भारताबाह ेर राहतो . पदाची मुदत संपेल िकंवा मूळ
संचालकाची मुदत भारतात परत याप ूव संपेल ते हा पया यी संचालकाची मुदतही या वेळी
संपेल.
कॅ युअल हेक सीम य े संचालका ंची िनयु [कलम 161(4)]:
जर, कंपनीने सव साधारण सभेत िनयु केले या कोण याही संचालकाच े काया लय या या
पदाचा काय काळ सामा य मागा ने संप याप ूव र झाले अस यास , प रणामी र
जागा,कोणत ेही िनयम चुक यास आिण या या अधीन राह न कंपनी या कलमा ंतील
संचालक मंडळान े बोडा या बैठक त भरले जातील जे नंतर लगेच पुढील सव साधारण
सभेत सद या ं ारे मंजूर केले जातील .केलेली कोणतीही य केवळ या तारख ेपय तच पद
धारण करेल या या जागी तो संचालक िनयु झाला नसता तर ते पद धारण केले असत े.
[कलम 161(4) ]
संचालक काया लयातील आकि मक र जागा खालील प रि थतीत घडते:
● संचालकाचा राजीनामा संचालकाची
● अपा ता संचालकाचा
● मृ यू
● संचालक मिहला संचालकाचा िदवाळखोरी
मिहला संचालक : कलम 149 (1) दुसरी तरतूद, S. 152 ( ५) आिण
िनयम ३
या िनयमाम य े मिहला संचालका ं या िनयु संबंधी या तरतुदी खालील माण े आहेत:
येक सूचीब कंपनी;पेड-अप शेअर भांडवल िकंवा .300 कोटी िकंवा याह न शंभर
कोटी पये िकंवा याह न अिधक उलाढाल असल ेली येक इतर साव जिनक कंपनी
असत े.पुढे अशी तरतूद आहे क मिहला संचालकान े संचालका या ओळख मांकासह
संमती फॉम मांक 112 क सरकार ार े दान केले या या काय ा ंतग त न दणी केले या
कोण याही नवीन कंपनीने थापन े या 06 मिह या ं या कालावधीत मिहला संचालका ं या
िनयु या तारख ेपासून.
६.६ संचालकाच े कायद ेशीर पद
बोवेन या श दात , L.J.:
“िद दश कांचे वण न कधी एजंट हणून केले ते, कधी िव त आिणकधीकधी यव थापक य
भागीदार हणून. परंतु यापैक येक अिभ य वापरली जात नाही. यां या श आिण munotes.in
Page 76
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
76 जबाबदा या पूण आहेत परंतु उपयु ीकोन यात ून ते उ ेश सूिचत करतात . थोड यात
संचालका ंची कायद ेशीर ि थती य करणे अवघड आहे. कंपनी कायदा नेमक या या
कर याचा कोणताही य न करत नाही. िद दश क हे बह आयामी यि म व आहे याच े
िविवध वेळा यायाधीशा ंनी एजंट, िव त िकंवा यव थापक हणून वण न केले आहे.
1. िव त हणून संचालक :
िव त अशी य असत े िज यावर ट िनिहत असतो . तो कंपनी या िनधीचा
क टोिडयन आहे. िव त ही अशी य असत े िज याकड े कायद ेशीर अिधकार असतो ,
मालम ेची मालक जी तो दुस या या फाय ासाठी शािसत करतो . संचालका ंना
कंपनी या मालम ेचे िव त मानले जाते, आिण यां याकड े असल ेले अिधकार कारण ते
या मालम ा ंचे यव थापन करतात आिण कंपनी या िहतासाठी कत ये पार पाडतात .
केस- रामा वामी अ यर िव. या आिण कंपनी [१९६६ ] 1 कॉ प. LJ 107 ( मॅड.)
िव त हणून वरील चच या संदभा त िवरोधाभास आहे. ट या वतीने वतः या
नावावर मालम ा घेणे तर संचालक क शकत नाही. दुसरे हणज े िद दश काला
िव ता ंची कंपनी ितिनिध व करताना बह आयामी भूिमका करा या लागतात .
2. यव थापक य भागीदार हणून संचालक :
कंपनीम य े यव थापन हे बह वचन अिधका या ं या हातात असत े. तर, संचालक हे
यव थापक य भागीदार असतात (भागीदार हा श द भागीदारी कायदा या अथा ने वापरला
जातो). जरी भरीव अिधकार सोपवल ेले असल े तरी संचालक िकंवा बाहेरील य ला , अशा
य न े संचालक मंडळाची देखरेख, िनयं ण आिण िदशा अंतग त काम करावे. हणून,
भागीदारी फम या िवपरीत , यव थापक य भागीदार हणून एकच संचालक वर कोणत ेही
अिधकार सोपवल े जाऊ शकत नाहीत . ितिनधी नसले या ितिनधीच े त व, हणज े,
कंपनी यव थापनास लागू एकदा िदलेला अिधकार पुढे िदला जाऊ शकत नाही,.
3. एजंट हणून संचालक :
िद दश क एजंट आहेत हे यांचे पिहल े वैिश ्य आहे. कंपनी एक कृि म आहे हणून य
आिण ते काम मानवी एज सी ार े केले जाते. तथािप , संचालक एजंट अस यािशवाय ते
यां या कृ यांसाठी वैयि क र या जबाबदार नाहीत , यात िवशेषत: नमूद के या माण े
काय ा या तरतुद चे उ लंघन करणे. पुढे एजंटला िदलेली नोटीस हणज े
मु या यापका ंना नोटीस , याच माण े संचालकाला िदलेली कोणतीही नोटीस ही कंपनीला
िदलेली नोटीस असत े.
एज सी या त वापास ून ते कृ ये आिण हेतू अगदी वेगळे आहे. याचे एजंट कॉप र ेट
शरीराची कृती आिण हेतू आहेत. अगदी एक कंपनी या या संचालका ंनी केले या
िवरोधासाठी जबाबदार धरले जाऊ शकते. संचालक आहेत कंपनी या सद या ंचे एजंट
नाहीत .
munotes.in
Page 77
कंपनीचे संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
77 ४. कम चारी हणून संचालक :
एक संचालक सव साधारण सभेत भागधारका ं ारे िनवडला जातो आिण एकदा िनवडून
आलेला, तो कायदा िकंवा काय ा ंतग त सु-प रभािषत अिधकार आिण अिधकारा ंचा उपभोग
घेतो कलम यांना िनवडून देणारे भागधारक देखील यां यात ह त ेप क शकत नाहीत .
काही िविश प रि थती वगळता अिधकार िकंवा अिधकार . कम चारी सेवे या कराराखाली
कंपनीने िनयु केलेला हा सेवक आहे. कंपनी त्याच्यावर िनिहत असल ेल्या
अिधकारा ंखेरीज तो इतर कोण याही अिधकारा ंचा उपभोग घेत नाही िनयो ा , जो नेहमी
या या कृती िनद िशत क शकतो आिण या या कामात ह त ेप क शकतो . परंतु ते
कम चारी नाहीत िकंवा कंपनीचे नोकर असे संचालक कंपनीचे एजंट आहेत. तथािप ,
ितबंध कर या साठी काय ात काहीही नाही िवशेष अंतग त कंपनी अंतग त नोकरी
वीकार यापास ून संचालक कंपनी केस लॉ- आर.आर. कोठंदरमण िव CIT (1957).
यानुसार, जेथे संचालक सेवे या वेग या कराराखाली , संचालक पदा यित र कंपनी
अंतग त नोकरी वीकारतो , तो कंपनीचे कम चारी िकंवा सेवक हणून देखील वागल े जाते.
तो करेल, अशा बाबतीत , मोबदला आिण वीकाय इतर फायद े कम चार्यांना, काय ा वय े
संचालक हणून या या मानधना यित र िमळ यास पा हा.
5. कॉप र ेट बॉडीच े अवयव हणून संचालक :
बाथ िव. टँडड लँड कंपनी िल. या बाबतीत , नेि हल जे. यांनी सांिगतल े क , संचालक
मंडळ हा कंपनीचा म दू असतो आिण फ यां या ार े कंपनी काय करते. कंपनी एक शरीर
कॉप र ेट आहे आिण ितचे वतःच े मन िकंवा शरीर नाही. कृती बाथ िव. टँडड लँड कंपनी
िलिमट ेड या करणात , नेि हल जे संचालक मंडळ कंपनीचा म दू आहे आिण यां या
मा यमात ून कंपनी काय करते. जर आपण एखा ा कंपनीला मानवी शरीर मानल े तर
संचालक कंपनीचे मन आिण इ छा असत े आिण ते कंपनी या कृत वर िनयं ण ठेवतात.
दुसरीकड े, शरीरा या अवयवा ंना ास होत नाही कोण याही आजाराचा संपूण शरीरा वर
व रत प रणाम होत नाही. याचा िन कष असा आहे क िद दश क य ात वेगवेग या
मतेत काम करतो . याची खा ी कर यासाठी िभ न तर काय ान ुसार िविहत ि या
नुसार कंपनीचे यव थापन केले जात आहे.
६.७ संचालका ंचे अिधकार आिण कत ये
कंपनी कायदा 2013 चे कलम 166 कंपनीचे संचालकची खालील कत ये नमूद करते:
1. कंपनीचे असोिसएशनच े कलमाम य े केले या तरतुद नुसार संचालकान े काय करणे
आव यक आहे.
2https://www.taxmann.com/post/blog/meaning -of-a-director -appointment -
qualifications -legal -position -etc?amp
2. संचालकान े भागधारक कंपनी या सव म िहतासाठी काय केले पािहज े, स ावन ेने
आिण कंपनी या उि ा ंना ो साहन देतात. munotes.in
Page 78
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
78 3. िद दश काने या या वतं िनण याचा वापर करणे अपेि त आहे. यो य काळजी , कौश य
आिण प र मप ूव क या या जबाबदा या पार पाडण े.
4. िद दश काने िहतस ंबंधां या संभा य संघषा ची सतत जाणीव ठेवली पािहज े आिण फम या
सव म िहतासाठी ते टाळ याचा य न करा.
5. िद दश काने यो य िवचार केला आहे हे स यािपत करणे आव यक आहे. िठकाण आिण
यवहार कंपनी या िहताच े आहेत.
6. संचालकान े कंपनी या द ता यं णा आिण वापरक या ना अशा वापराचा पूव हदूिषत
प रणाम होत नाही.
7. संवेदनशील मालक या मािहतीची गोपनीयता , यापार गुिपते, तं ान , आिण अ ात
िकंमती संरि त के या पािहज ेत आिण नसा यात . बोडा ने मा यता िद यािशवाय िकंवा
काय ाची आव यकता अस यािशवाय सोड यात येईल.
8. हे अपेि त आहे क कंपनी या संचालकान े याचे िकंवा ितला िनयु क नये
काया लय, आिण अशी कोणती ही असाइनम ट अवैध असेल.
9. जर एखा ा कॉप र ेट संचालकान े या कलमा या अट च े उ लंघन केले तर तो िकंवा ती
करेल. एक लाख पया ंपे ा कमी नाही तर . ५,००,०००/- पे ा जा त नाही असा
दंड होऊ शकतो .
संचालका ंची िव ासाह कत ये:
िव ासाह कत ये मुळात स ावना या संक पन ेशी संबंिधत आहेत, आिण यव थापन
िनयं णा या प रणामी संचालक कंपनीवर कसरत करतात . कंपनीचे सव म िहत
साध याम य े काम करणे हे संचालका ंचे कत य आहे. िव ासाह कत ये एक कायद ेशीर
बंधन आहे आिण कोण याही कार े माफ करता येणार नाही.
a) कत यिन ा : कत य िन ा हे सवा त मह वाच े िव ासाह कत य आहे. कंपनीम य े
घेतले या िनण यानुसार कंपनी या िहतासाठी काय केले पािहज े, वतः या िहतासाठी नाही.
b) काळजी कर याच े कत य: संचालक , वार य संघष , काळजी कत य आहे, ल देणे
कत य आिण कंपनी या िहतासाठी चांगले िनण य घे याचा य न करा.
c) व तुि थती उघड कर याच े कत य: संचालकान े सद या ंना त ये, कंपनी या िहतासाठी
सव बाबी उघड करणे बंधनकारक आहे.
d) असोिसएशन या कलमा ं या तरतुद नुसार काय करणे आव यक आहे: िद दश काने
यानुसार वागणे अपेि त आहे.
e) कोणताही गु नफा: कंपनीचे संचालक सा य करणार नाहीत िकंवा कंपनी या यागात ून
कोणताही अनुिचत लाभ िकंवा गु नफा िकंवा कोणताही फायदा िमळिव याचा य न
करणार नाहीत . जर कोणताही िद दश क दोषी आढळला असेल तर अवाजवी नफा, तो munotes.in
Page 79
कंपनीचे संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
79 र कम भरपाईसाठी जबाबदार असेल जी कमावल े या नफा िकंवा फाय ा या समतु य
आहे.
जर एखा ा कॉप र ेट संचालकान े या कलमा या अट च े उ लंघन केले तर तो िकंवा ती
असेल एक लाख पया ंपे ा कमी नाही तर . ५,००,०००/- पे ा जा त नाही असा दंड.
संचालक मंडळाच े अिधका र:
मंडळाच े काही अिधकार आहेत जे ठराव फ क शकतात ते मंडळाची बैठक बोलाव ून
पा रत करा. कंपनी कायदा २०१३ , कलम १७५ अंतग त सांिगतल े या तरतुदी लागू
आहेत.
i) भागधारका ंना यां या संदभा त न भरले या पैशासाठी कॉल करणे
ii) िस य ु रटीज आिण शेअस जारी करणे
iii) पैसे उधार घेणे
iv) आिथ क िववरण मंजूर कर यासाठी
v) या एक ीकरण िवलीनीकरण आिण कंप या पुनर चना यव थ ेस मा यता देणे.
vi) कंपनी या िनधीची गुंतवणूक करणे
vii) कज देणे िकंवा कजा या संदभा त रोखे दान करणे.
viii) कंपनी या यवसायात िविवधता आण या साठी
ix) कंपनी ता यात घे यासाठी .
x) िस य ु रटीज आिण शेअस या बायबॅकला अिधक ृत कर यासाठी
६.८ मुख यव थापक य कम चारी (कलम 2, 196, २०३-२०५)
मु य यव थापक य कम चारी हणज े कंपनीचे कामकाज सांभाळ यासाठी भारी . मुख
यव थापक य कम चारी योजना , िद दश न यासाठी अिधकार आिण जबाबदारी असल े या
य आहेत आिण एंटर ाइझ या ि यावर िनयं ण ठेवणे. या गटात काय कारी काया लय,
मु य िव ीय अिधकारी , कंपनी सिचव , संपूण वेळ मुखांचा समाव ेश आहे.
कलम 2 (51) नुसार "मु य यव थापक य कम चारी", कंपनी, हणज े:
(i) मु य काय कारी अिधकारी िकंवा यव थापक य संचालक िकंवा यव थापक ;
(ii) कंपनी सिचव ;
(iii) पूण वेळ िद दश क;
(iv) मु य िव ीय अिधकारी ; आिण munotes.in
Page 80
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
80 (v) असे इतर अिधकारी , जे संचालक आहेत यां यापे ा एका तराप े ा कमी नाहीत मु य
यव थापक य कम चारी हणून िनयु केलेले पूण -वेळ रोजगार मंडळा ार े; आिण
(vi) िविहत केले जाईल असे इतर अिधकारी ;
कंप यांनी मु य यव थापक य कम चारी िनयु करणे आव यक आहे
अ) कोण याही सूचीब कंप या
b) कोणतीही पि लक िलिमट ेड कंपनी याच े पेड-अप भांडवल . 10 कोटी िकंवा याह न
अिधक आहे, या कंप यांनी पूण वेळ िनयु करणे आव यक आहे. कंपनीचे यव थापक य
संचालक िकंवा मु य काय कारी अिधकारी िकंवा यव थापक य य पूण -वेळ संचालक ;
आिण मु य िव ीय अिधकारी (CFO); आिण कंपनी सिचव कंप यांनी पूण वेळ िनयु
करणे आव यक आहे.
यव थापक य संचालक /संपूण वेळ मुख भूिमका आिण जबाबदा या :
अ) यव थापक य संचालका ंना मेमोरँडम अंतग त तरतुद नुसार कंपनीचे यवहार आिण
कंपनी या असोिसएशनच े कलम यव थािपत कर याच े मह वप ूण अिधकार िदले जातात .
ब) कंपनी या कामकाजा वर, आिथ क कामिगरीवर देखरेख कर यासाठी , गुंतवणूक, आिण
यवसाय आिण प तशीर माग दश न देणे आिण कंपनी उि े सा य करते हे पाह यासाठी
बोडा ला िनद श आिण उि े देणे
क) खच प रणामकारकता सुधार यासाठी यवसाय योजना िवकिसत करणे आिण
अंमलबजावणी करणे.
ड) यावसाियक भागीदार , भागधारक आिण अिधकारी यां याशी सकारा मक संबंध राखण े.
इ) अिधकार ्यांना यांची कत ये सोपवण े.
फ) संिद ध घडामोड च े मू यांकन, यव थापन आिण िनराकरण करणे.
ग) कंपनी या वतीने करार, माणीकरण कागदप े आिण इतर आिथ क-िववरण काय वाही.
ह) येक मुख यव थापक य कम चार्याने यातील वार य कट करणे आव यक
आहे.
६.९ यव थापक य संचालक , पूण वेळ संचालक िकंवा यव थापक
(KMP) ( कलम 196) या िनयु साठी अटी आिण पा ता :
KMP या िनयु यांचा कालावधी 5 वषा पे ा जा त नसले या कालावधीसाठी असेल.
कंपनीने वय एकवीस वष खाली असल े या िकंवा स र वष पूण झाले आहे अशा
कोण याही KMP य ची िनयु क नये. खालील य िकंवा य चा समूह KMP
हणून िनयु िमळ यास पा नाही. munotes.in
Page 81
कंपनीचे संचालक - िनयु आिण पा ता (िवभाग 149-183, 196, 203 -205)
81 स म यायालय ारे घोिषत िदवाळखोर नसलेली य .
य न े कधीही या या कज दारांना पेम ट िनलंिबत केले; कोण याही गु ात या य ला
सहा मिह या ंपे ा जा त कालावधीसाठी िश ा देऊन कोटा ने दोषी ठरवल े आहे आिण या
य ला कोण याही कालावधीसाठी ,कारावासाची िश ा झाली होती कंपनी कायदा, 2013
या अनुसूची V अंतग त िनिद के या माण े काय करते.
या य ला "संवध न" परक य चलन आिण त करी ितबंध कायदा अंतग त कोण याही
कालावधीसाठी ता यात घे यात आले होते.
3 काय ा या तरतुद चे उ लंघन झा यास दंडाची र कम :
कोणतीही कंपनी िकंवा ितचा अिधकारी जो काय ातील तरतुद चे उ लंघन करतो मु य
यव थापक य कम चारी दंडासाठी जबाबदार असतील .
येक चूक करणारी कंपनी दंडाची र कम जी .100000 पय त वाढू शकते. पये
500000 भर यास जबाबदार असेल.
िडफॉ टम य े संचालक िकंवा कोण याही अिधका या या बाबतीत दंडाची र कम पये
प नास हजार वाढू शकते. डीफॉ ट चालू ठेव यास , दंड होऊ शकतो .
६.१० सारांश
संचालक ओळख मांक (कलम 153- 159 आिण िनयम 2, 4)
िद दश क कोण बनू शकतो ? (पा ता आिण अपा ता )
1. एखादी य अ चे संचालक हणून कंपनी िनयु साठी पा असणार नाही, जर- (अ)
तो अ व थ मनाचा आहे आिण स म यायालय ; इ ारे घोिषत केलेला आहे.
2. कोणतीही य जी कंपनीचा संचालक आहे िकंवा आहे जी- (अ) कोण याही
सततसाठी आिथ क िववरण े िकंवा तीन आिथ क वषा चा कालावधी ; इ वािष क रटन भरलेले
नाहीत .
3.https://corpbiz.io/learning/appointment -of-key-managerial -
personnel/#:~:text=Any%20company%20o
संचालका ं या िनयु या प ती : पिह या संचालकाची िनयु : नामिनद िशत संचालक
अित र संचालक , वतं संचालक , िनवासी संचालक , पया यी संचालक , संचालका ंची
िनयु ासंिगक र जागा, मिहला संचालक संचालका ंची कायद ेशीर ि थती : िव त ,
संचालक हणून संचालक .
यव थापक य भागीदार हणून: एजंट हणून संचालक , कम चारी हणून 4 संचालक :
कॉप र ेट बॉडीच े अवयव हणून संचालक .
munotes.in
Page 82
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
82 संचालका ंचे अिधकार आिण कत ये:
1. कंपनी या लेखांम ये केले या तरतुद नुसार िद दश क असण े आव यक आहे
असोिसएशन या काय करते संचालकान े कंपनी या सव म िहतासाठी काय केले पािहज े.
रिज टर ऑफ कंपनीज : फॉरेन रिज टर , लोजर ऑफ रिज टर ऑफ सद य िकंवा
िडब चर धारक िकंवा इतर सुर ा धारक .
मु य यव था पक य वैयि क समाव ेश:
(i) मु य काय कारी अिधकारी िकंवा यव थापक य संचालक िकंवा यव थापक ;
(ii) कंपनी सिचव ;
(iii) पूण वेळ िद दश क;
(iv) मु य िव ीय अिधकारी ; आिण
(v) असे इतर अिधकारी , जे संचालक आहेत यां यापे ा एका तराप े ा कमी नाहीत
मु य यव थापक य कम चारी हणून िनयु केलेले पूण -वेळ रोजगार मंडळा ार े; आिण
(vi) िविहत केले जाईल असे इतर अिधकारी ;
६.११
1. संचालका ंचे कार प करा?
2. संचालका ंची नेमणूक कशी केली जाते? ि या आिण पा ता आिण संचालका ंची
अपा ता िनयु चे तपशीलवार वण न करा.
3. कंपनीचा "संचालक " कोण असू शकतो ?
4. डीआयएन ब ल कंपनी अिधिनयम , 2013 मधील DIN तरतूद पूण पणे प करा.
5. कंपनी या संचालकाची कायद ेशीर पदे प करा.
6. यव थापक य संचालका ंची मुख िकंवा भूिमका कंपनीचे पूण वेळ संचालक जबाबदा या
प करा.
7. कंपनीम य े मु य यव थापक य कम चार्यां या िनयु साठी चे िनकष प करा.
munotes.in
Page 83
83 7
मीिटं ज (SECTIONS.96 -122, 173 -176)
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ िवषय प रचय .
७.२ अथ आिण या या
७.३ िनगमन चे तोटे
७.४ वािष क सव साधारण सभा (AGM) अित र सामा य सभा
७.५ कॉप र ेट ची गती
७.६ िवना -न दणीच े प रणाम .
७.७ सारांश
७. ८
७.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● िव ाथ स म होतील :
● मीिटंगचा अथ आिण या या समजण े.
● मीिटंग आयोिजत कर यासाठी कंपनी या ि या समजण े.
● संचालका ंची कायद ेशीर पदे समजण े.
● संचालका ंचे अिधकार आिण कत ये समजण े.
● मु य यव थापक य कम चार्यांचे काय समजण े.
७.१ िवषय प रचय
2013 या कंपनी काय ा या कोण याही तरतुद नुसार बैठक प रभािषत केलेली नाही, पण
कॉमन िबझन ेस आिण माक ट पाला स मीिटंगमधून संदभ घेऊन सामा यत : अनेक य च े
एक येणे हणज े बैठक अशी या या केली जाते. कोणताही कायद ेशीर यवसाय यवहार munotes.in
Page 84
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
84 कर यासाठी आिण यो य फलदायी पोहोच यासाठी िन कष तयार कर यासाठी िकमान दोन
य बैठक त असण े आव यक आहे.
७.२ सभा - अथ आिण या या :
संचालक मंडळाची सभा:
मंडळा या सभा हणज े उ च तरावरील बैठका, हणज े मंडळाच े सद य िकंवा यांचे
ितिनधी उपि थत असतात . कंपनी ही िजवंत य नसून ती एक िनज व य असत े
जी मानवी एज सी ार े काय करते आिण अशा एज सी आव यक वेळेनुसार िनण य घेत
असतात . सव कंप या िनयिमत अंतराने बोड धारण करतील . संचालक मंडळ एजंट हणून
काम करते या ार े कंपनी कारवाई करते तसेच िनण य घेते. संचालक मंडळ हे कंपनीतील
सव च अिधकार आहे आिण यांना कंपनीसाठी सव मुख िनण य घे याचे अिधकार
आहेत. मंडळ संपूण कंपनी या कारभाराच े यव थापन कर यासाठी पि लक िलिमट ेड
कंपनी या संबंधात पिहली बोड बैठक थापना िकंवा न दणी या 30 िदवसा ं या आत
घे यात यावी.कंपनी या बाबतीत , पिहली बोड बैठक पिह या 30 िदवसा ं या आत घेणे
आव यक आहे. दोन बैठकांम ये १२० िदवसा ंपे ा जा त अंतर छोट्या कंप या िकंवा एक
य कंपनी या बाबतीत , आिथ क वषा या येक अ या म ये िकमान दोन बैठका घेत या
पािहज ेत, हे मंडळान े ल ात ठेवावे. या यित र , दोन बैठकांमधील अंतर िकमान 90 िदवस
असण े आव यक आहे. अशा प रि थतीत जेथे मीिटंग अ पस ूचनेवर आयोिजत केली जाते,
िकमान एक वतं संचालक बैठक ला उपि थत असण े आव यक आहे.
बोडा या सभेसाठी:
कोरम हणज े बोडा या िकमान सद या ंची सं या आहे जी कायद ेशीर सभा आयोिजत
कर यासाठी आव यक आहे. कंपनी कायदा , 2013 या कलम 1/3 असण े संचालका ं या
सं ये या आव यक आहे. तथािप , िकमान दोन संचालक उपि थत असण े आव यक आहे.
असे िनयम एका य या कंपनीला लागू होत नाहीत , बोड मीिटंग सूचना:
यात एक द तऐवज आहे जो कंपनी या सव संचालका ंना बोड मीिटंगसाठी पाठवला जातो.
हा द तऐवज िनयोिजत बैठक च े तपशील , थळ, तारीख , वेळ आिण बैठक चा अज डा
याब ल सांगतो. आयोिजत कर या या वा तिवक िदवसा या िकमान सात िदवस आधी
एक नोटीस पाठवण े आव यक आहे.
७.३ वािष क सव साधारण सभा (AGM)
कंपनी कायदा , 2013 अंतग त वािष क सव साधारण सभा:
पर परस ंवाद वािष क सव साधारण सभा (AGM) कंपनीचे यव थापन आिण भागधारक
यां यात संवाद आिण संवाद साध या साठी कंपनी कायदा , 2013 मह वा या बाब वर चचा
कर यासाठी वािष क सव साधारण सभा आयोिजत करणे बंधनकारक आहे. munotes.in
Page 85
मीिटं ज (SECTIONS.96 -122, 173-176)
85 येक आिथ क वषा या समा ीन ंतर कंपनीने वािष क सव साधारण सभा घेतली पािहज े.
सहा मिह या ं या कालावधीत ितची एजीएम वष तथािप , पिह या वािष क सव साधारण
सभे या बाबतीत , कंपनी समा ीपास ून नऊ मिह या ंपे ा कमी कालावधीत एजीएम
आयोिजत क शकते. आिथ क वषा या अशा करणा ंम ये िजथे पिहली एजीएम आधीच
आयोिजत केली गेली आहे, ितथे थापन े या वषा त कोणतीही एजीएम घे याची
आव यकता नाही.
कंपनी कायदा , 2013 अंतग त दोन वािष क सव साधारण सभांमधील वेळेचे अंतर 15
मिह या ंपे ा कमी नसेल याची याची न द या.
वािष क सव साधारण सभा (AGM) ही वािष क िव ीय िववरणप े ा कर यासाठी , पु ी
कर यासाठी , वीकार यासाठी दरवष 31 माच रोजी संपणारी संचालक मंडळाचा अहवाल
आिण यावरील लेखापरी का ंची अहवालासह . एजीएमम य े चचा होणार े मु े आहेत:-
िनवृ होणा या संचालका ं या जागी संचालका ंची िनयु भागधारका ंना लाभांशाची घोषणा .
लेखापरी का ंची िनयु आिण लेखापरी क चे मानधन ठरवण े. वरील सामा य
यवसाया य ित र , इतर कोणताही यवसाय कंपनीचा िवशेष यवसाय हणून केला जाऊ
शकतो .
कंपनी कायदा , 2013 या कलम 96 अंतग त तरतुदी के या आहेत वािष क सव साधारण
सभे या संदभा त एक य कंपनी यित र इतर येक कंपनी येक वष इतर
कोण याही बैठक यित र , एक सव साधारण सभा ितची वािष क सव साधारण सभा हणून
आयोिजत करेल आिण ती बैठक बोलावणा या सूचनांम ये नमूद करेल, आिण या दर यान
पंधरा मिह या ंपे ा जा त कालावधी िनघून जाणार नाही. दोन वषा त सव साधारण कंपनीचे
आिथ क वष बंद झा या या तारख ेपासून नऊ मिह या ं या कालावधीत आिण इतर
कोण याही बाबतीत कंपनीची पिहली वािष क सव साधारण सभा हावी. परंतु, जर एखा ा
कंपनीने उपरो माण े ितची पिहली वािष क सव साधारण सभा आयोिजत केली असेल तर
कोणतीही वािष क ित या थापन े या वषा त ती घेणे अपेि त आहे .
एजीएमची सूचना:
सद या ंना लेखी/पो ट ार े िकंवा इले ॉिनक प तीन े 21 िदवसा ंपूव नोटीस पाठवली
पािहज े नोटीसम य े सभेचे िठकाण , तारीख आिण िदवस , सभा कोण या वेळेस आयोिजत
कर याची योजना आहे याचा समाव ेश असावा .
नोटीसम य े वािष क सव साधारण सभेत आयोिजत कर या त येणारा यवसाय देखील
असावा .
कंपनीने एजीएमची नोटीस खालील लोकांना पाठवावी : -
कायद ेशीर कंपनीचे सव ितिनधीसह यां या मृत सद या या िदवाळखोर सद या या
कंपनीचे वैधािनक लेखा परी क .
कंपनीचे सव संचालक . munotes.in
Page 86
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
86 खाजगी कंपनी या बाबतीत , साव जिनक कंपनी या बाबती त वािष क सव साधारण सभेचा
कोरम खालील माण े आहे:-
जर सभासदा ंची सं या हजारा या आत असेल तर पाच सद या ंनी सभेसाठी उपि थत
रहावे.
सभासदा ंची सं या एक हजाराह न अिधक परंतु पाच हजारा ं या आत अस यास िकमान
पंधरा सद य सभेला उपि थत राहतील . पाच हजारा ंपे ा जा त अस यास तीस सद य
सभेला उपि थत राहतील .
अ या तासात सभेसाठी कोरम पूण न झा यास , सभा िनयोिजत वेळेपासून पुढील
आठवड ्यात याच िदवशी याच वेळी आिण याच िठकाणी िकंवा िठकाणी तहकूब केली
जाईल .
वािष क सव साधारण सभेचे काय वृ :
सभांचे औपचा रक िलिखत रेकॉड िकंवा काय वाही " सभेचे काय वृ " हणून ओळखली
जाते. भौितक िकंवा इले ॉिनक व पात असू शकते. इितवृ पु तकात येक कंपनीला
वािष क सव साधारण सभेचे िमिनट ्स अिनवाय पणे तयार करावे लागतील . वा री क न
िमिनट बुकम य े न द करावी . काय वृ पु तक अ य िठकाणी मंडळान े परवानगी िदले या
ठेवली जाईल
ॉ सी :
अथ :
कंपनीचा सद य हा कंपनीचा सद य आहे याला या या वतीने मीिटंगम य े उपि थत
राह यासाठी हणून दुसर्या य ची िनयु कर याचा अिधकार आहे. मतदान
कर यासाठी ॉ सी मीिटंगम य े बोल याचा अिधकार नसेल आिण मतदानाचा अिधकार
असेल. प नासप े ा जा त नसले या अशा सद या ं यावतीन े िकंवा यां या बाजूने काय
करेल. (सद या ं या) ॉ सी फॉम (MGT -11) कंपनीकड े जमा करणे आव यक आहे. 48
तासांपे ा जा त कालावधी नसावा . कलम 8 कंपनी "वािण य , कला, िव ान , डा,
िश ण , संशोधन , समाजक याण , धम , धमा दाय, पया वरणाच े संर ण िकंवा इतर
कोण याही व तूं या चारासाठी ", या कंपनी या कोण याही सद याला ॉ सी िनयु
कर याचा अिधकार नसेल जोपय त इतर य देखील अशा कंपनीची सद य आहे. कंपनी,
वतः या खचा ने ॉ सी िनयु कर यासाठी ित या सद याला आमंि त क शकत
नाही. या तरतुदीची पूत ता कर यात काही चूक झाली अस यास , वरील तरतुदीनुसार
.5000 चा दंड आकार यात येईल.
इले ॉिनक प तीन े मतदान करा: ( यव थापन आिण शासन ) िनयम , 2014 म ये
िविहत केलेले संबंिधत िनयम / ि या कंपनी कायदा 2013 िनयम 14 मधील संबंिधत
तरतुद नुसार येक सूचीब कंपनी िकंवा कंपनी यांचे एक हजार पे ा कमी भागधारक
नसतील ते कोणत ेही पास क शकतात .इले ॉिनक मतदान णाली ार े ठराव, या munotes.in
Page 87
मीिटं ज (SECTIONS.96 -122, 173-176)
87 िनयमा या तरतुद नुसार अशा कंप या यां या सद या ंना इले ॉिनक प तीन े
सव साधारण सभेत मतदानाचा ह क बजाव याची सुिवधा पुरवतील .
सद य आिण कंपनीने कोण याही सव साधारण सभेत इले ॉिनक प तीन े
i. बैठक ची सूचना सव सद या ंना, कंपनी या लेखा परी का ंना िकंवा संचालका ंना पाठवली
जाईल : - पीड पो ट िकंवा न दणीक ृत पो टान े िकंवा कु रअर सेवे ारे न दणीक ृत ई-
मेल आयडी सार या इले ॉिनक प त ार े
ii. सूचना कंपनी या वेबसाइटवर देखील टाक यात येईल
iii. सभे या सूचनेम ये प पण े नमूद केले जाईल क या यवसा याचा यवहार
इले ॉिनक मतदान णाली ार े केला जाऊ शकतो आिण कंपनी इले ॉिनक प तीन े
मतदान कर याची सुिवधा देत आहे आिण इले ॉिनक प तीन े मतदानाची ि या
आिण िश ण आिण कालावधीसह वेळ शेड्यूल या दर यान मत िदले जाऊ शकते
आिण लॉिगन आयडी देखील दान करेल आिण पासवड तयार कर यासाठी आिण
सुरि तता राख यासाठी आिण सुरि त प तीन े मतदान कर यासाठी सुिवधा िनमा ण
करेल.
पो टल मतपि क े ारे मतदान :
कंपनी ( यव थापन आिण शासन ) िनयम, 2014 ( कंपनी कायदा , 2013 चे कलम 110)
म ये खालील माण े:
टपाला ार े िकंवा इले ॉिनक प तीन े मतदान करणे समािव आहे. नोटीस पाठव या या
तारख ेपासून तीस िदवसा ं या कालावधीत मीिटंग करणे समािव आहे. िजथे एखा ा
कंपनीची आव यकता असेल िकंवा पो टल बॅलेट ारे कोणताही ठराव आण याचा िनण य
घेतला असेल, ते हा ती सव भागधारका ंना नोटीस पाठवेल, यासोबत मसुदा ठरावाची
कारण े असतील आिण यांना यांची संमती िकंवा मतभेद िलिखत व पात पाठव याची
िवनंती करेल. पो टल मतपि क ेवर.नोटीस एकतर पाठवली जाईल :
न दणीक ृत पो टान े िकंवा पीड पो ट ार े िकंवा कु रअर सेवे ारे या कालावधीत ठराव
कर यासाठी भागधारका या संमती िकंवा मतभेदाचा तीस िदवसा ं या इले ॉिनक
मा यमा ं ारे जसे क न दणीक ृत ई-मेल आयडी िकंवा
i. मतदान ि या िन प आिण पारदश क हावी हणून कंपनी या नोकरीत नसले या
छाननीक या ची िनयु केली
ii जर एखा ा ठरावाला आव यक बह सं य भागधारका ंनी पो टल मतपि क े ारे संमती
िदली असेल, या उ ेशासाठी बोलावल े या सव साधारण सभेत रीतसर मंजूर केला गेला
असेल, यात इले ॉिनक मा यमा ं ारे मतदान केले.
iii शेअरहो डस कडून परत िमळाल ेली पो टल बॅलेट छाननीक या या सुरि त कोठडीत
ठेवली जाईल आिण पो टल बॅलेटवर शेअरहो डरची संमती िकंवा मतभेद िलिखत munotes.in
Page 88
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
88 व पात िमळा यान ंतर, बॅलेट पेपर टाकून देऊ नये िकंवा भागधारकाची ओळख असू नये.
उघड केली.
Iv. परंतु या या सात िदवसा ंनंतर नाही लवकरात लवकर अहवाल सादर केला पािहज े.
v. मतदानाशी संबंिधत इतर सव कागदप े आिण पो टल बॅलेट अ य ा ंची मा यता
िमळेपय त छाननीक या या ता यात ठेवावे. अ य ा ंनी इितवृ ावर वा री के यावर , ते
आिण इतर कागदप े िनबंधकाकड े सुरि तपण े परत केली पािहज ेत.
vi. के या या तारख ेपासून तीस िदवसा ंनंतर िमळाल ेली संमती िकंवा मतभेद हे
सद याकड ून उ र िमळाल े नाही असे मानल े जाईल .
vii. िनकाल घोिषत क न ते कंपनी या वेबसाइटवर घोिषत केले जातील छाननीक या या
अहवालासह बोलावल े या बैठक त ठराव तारख ेला मंजूर हो याची श यता आहे.
७.४ ए ा ऑिड नरी जनरल मीिटंग: (कलम 100-117)
िवशेष सव साधारण सभा "अित र सव साधारण सभा" हणून ओळखली जाऊ शकते.
यांना सद या ंनी व रत िवचार करणे आव यक आहे, जे पुढील वािष क सव साधारण
सभेपय त पुढे ढकलल े जाऊ शकत नाही, अशा आप कालीन प रि थत वर मात
कर यासाठी तातडी या बैठका आयोिजत कर यासाठी सुिवधा देऊ शकतात हणून
सद या ं या संबोधल े जाते.
सभा कंपनी अिधिनयम , 2013 चे कलम 100 कंपनी िनयम, 2014 या िनयम 17
असाधारण सव साधारण सभा आयोिजत कर याशी संबंिधत बाब शी संबंिधत आहे.
असाधारण सव साधारण सभा आयोिजत कर यासाठी िनि त वेळ नाही तथािप , असे काही
यवहार आहेत जे तातडीच े आहेत जे पुढील वािष क सव साधारण सभेपय त थांबू शकत
नाहीत िकंवा पुढे ढकलल े जाऊ शकत नाहीत , नंतर एक िवशेष सव साधारण सभा
बोलावली जाऊ शकते जी कंपनीला यवसाय यवहार कर याच े वातं य देते याम य े
भागधारक /सद या ंची संमती आव यक असत े.
कंपनी कायदा , 2013 अंतग त तरतुद नुसार EGM बोलव याची कोणतीही िविश कारण े
िकंवा यवसायाचा उ ेश नाही. तथािप , खालीलप ैक कोण याही गो ीला सामोर े
जा यासाठी EGM बोलावल े जाऊ शकते:
• सद या ंची मंजूरी आव यक /आव यक ऑिडटर काढून टाकण े
• संबंिधत प यवहार
• संचालक काढून टाकण े
• पुढील भागधारका ं या बैठक पय त ती ा क शकत नाही अशी कोणतीही बाब .
munotes.in
Page 89
मीिटं ज (SECTIONS.96 -122, 173-176)
89 असाधारण सव साधारण सभेची सूचना य सभे या िदवसा या िकमान एकवीस िदवस
आधी िदली जावी.
1. एक ए ा -ऑिड नरी जनरल मीिटंग (EGM ) या ार े बोलावली जाऊ शकते:-
• कंपनी ार े केलेली मागणी ,
अ) शेअर भांडवल असल े या कंपनी या बाबतीत , पावती या तारख ेला धारण केले या
सद या ंची मागणी , अशा या तारख ेपय त कंपनी या पेड-अप भाग भांडवला या एक दशांश
पे ा कमी
ब) एखा ा कंपनीकड े भागभा ंडवल नसता ना, सद या ंची मतदानाचा ह क िवनंती ा
झा या या तारख ेला, या तारख ेला असल े या सव सद या ं या एकूण मतदाना या एक
दशांश पे ा कमी नसले या सं या.
याच प तीन े मंडळान े बैठक बोलावली आिण आयोिजत केली.
िवनंतीक या नी केलेला कोणताही वाजवी खच उप-कलम (4) अंतग त बैठक
बोलाव यासाठी कंपनी ार े मागणीक या ना परत केला जाईल आिण अशा कार े भरलेली
र कम असल े या कोण याही फ िकंवा इतर मोबद यामध ून देय अशा संचालका ंना यांनी
बैठक बोलाव यात चूक केली होती.
1 https://www.cagmc.com/extraordinary -general -meeting -
७.५ यायािधकरणा ार े बैठक (कलम 97- 99)
यायािधकरण हणज े कंपनी काय ा या कलम 2(90) अंतग त रा ीय कंपनी कायदा .
यायािधकरण खालील प रि थतीत बैठक बोलाव ू शकते.
1 https://w ww.cagmc.com/extraordinary -general -meeting -
िकंवा िनद श ा कर यासाठी कलम 97 अंतग त अज कंपनी या कोण याही सद या ार े
केला जाईल .
एखादी कंपनी खाजगी असो वा साव जिनक , मया िदत असो िकंवा अमया िदत, शेअर
भांडवल असो िकंवा नसो, िविहत वेळेत ितची एजीएम आयोिजत कर यात अयश वी
ठरली. तर 2013 या काय ा या कलम 97 अंतग त यायािधकरणाला बोलाव याचा
िकंवा बोलाव याचा अिधकार आहे. कंपनी या कोण याही सद या या अजा वर कंपनी
आिण यायािधकरणा ार े यो य वाटेल या माण े कोण याही उपाययोजना िकंवा
िनद शांसाठी पुढील आदेश अशी मानली जाईल .
munotes.in
Page 90
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
90 ७.६ वग
सभा वग बैठक हणज े समान िहतस ंबंध असल े या भागधारक , िडब चर धारक , कज दार
इ याद या गटाची बैठक. अशा सभा भागधारका ं या एका िविश वगा ारे बोलाव या
जातात आिण केवळ यांना असे वाटत असेल क यांचे अिधकार बदलले जात आहेत
िकंवा यांना यां या संल न अिधकारा ंम ये बदल करायच े अस यास .
७.७ सारांश
सभा: संचालक मंडळाची सभा, मंडळा या सभेसाठी कोरम , कंपनी काय ा ंतग त वािष क
सव साधारण सभा, वािष क सव साधारण सभेची सूचना आिण यातील साम ी , वािष क
सव साधारण सभेसाठी आव यक कोरम .
वािष क सव साधारण सभेचे काय वृ : ॉ सीसाठी तरतुदी: अित र सामा य सभा, वग
बैठक, यायािधकरणा ार े सभा. वग सभा.
इले ॉिनक प तीन े मतदान करणे:
कंपनी ( यव थापन आिण शासन ) िनयम, 2014 म ये िविहत केलेले संबंिधत िनयम /
ि या. पो टल मतपि क े ारे मतदान करणे: संबंिधत िनयम / ि या कंपनी ( यव थापन
आिण शासन ) िनयम, 2014
७.८
1. कंपनी कायदा 2013 अंतग त सभा या िविवध कार या तरतुदी कोण या आहेत
2. वािष क सव साधारण सभा आयोिजत कर याची ि या प करा
3. वेगवेग या प त वर मतदान आयोिजत कर यासाठी कायद ेशीर औपचा रकता काय
आहेत?
4. असाधारण सव साधारण सभा (EOGM) हणज े काय आहेत? ए ा ऑिड नरी
सव साधारण सभा आयोिजत कर याची ि या आिण आव यकता प करा.
5. टीप िलहा:-
a) पो टल मतपि का
b) यायािधकरणाची बैठक
c) कोरम
d) ॉ सी
munotes.in
Page 91
91 ८
द इंिडयन पाट नरिशप ऍ ट १९३२
भागीदारीची िनिम ती आिण भागीदारीच े कार
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ िवषय प रचय .
८.२ अथ आिण या या
८.३ कोण भागीदार असू शकते
८.४ कोण भागीदार असू शकते
८.५ भागीदारी करार िकंवा भागीदारीच े कलम
८.६ भागीदारीची चाचणी
८.७ भागीदारा ंचे कार
८. ८ भागीदारीच े कार
८.९ संयु कौटुंिबक यवसायासह भागीदारी फम , कंपनी आिण िहंदू अिवभ कौटुंिबक
यवसाय दो हीमधील फरक.
८.१० सारांश
८. ११
८.० उि ्ये
युिनटचा अ यास के यानंतर िव ाथ हे स म होतील :
● भागीदारी आिण भागीदारी कराराचा अथ समजू शकतील .
● भागीदारीची वैिश ्ये प करणे
● भागीदारी आिण सह-भागीदारी , HUF आिण कंपनी यां यातील फरक प करणे.
● भागीदारी फम या िवसज नाब ल चचा करणे
munotes.in
Page 92
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
92 ८.१ िवषय प रचय
मया िदत भांडवलासार या एकमेव यापारा या काही मया दा, यव थापक य मता इ.
यवसाय सं थेचे भागीदारी व प मुळे अि त वात आले आहे. पूव भागीदारी यवसाय
भारतीय करार कायदा 1872 ारे िनयंि त केला जात असे. परंतु नंतर अिधकार ्यांना
यासाठी वेगळा कायदा असण े आव यक वाटल े, याचा प रणाम हणून भारतीय भागीदारी
कायदा 1932 आला प रणाम आव यकत ेनुसार प रभािषत आिण सुधा रत कर यासाठी
कायदा थािपत केला गेला.
भागीदारी "भाग" या श दापास ून बनलेली आहे आिण याचा अथ शेअ रंग आहे. य
यवसायातील नफा आिण गुणधम सामाियक कर यासाठी . भागीदारीच े नाते करारात ून
िनमा ण होते, ि थती नाही
८.२ अथ आिण या या
या या :
काय ा या कलम 4 म ये भागीदारीची या या “ या य नी सवा या यवसायातील
नफा वाटून घे याचे मा य केले आहे िकंवा यापैक कोणीही सवा साठी काम करत आहे,
यां यामधील संबंध होय. भागीदारीम य े वेश केलेली य एकमेकांना वैयि क र या
भागीदार आिण एकि तपण े फम हणतात . या नावाखाली यांचा यवसाय चालतो याला
फम नाव हणतात .
८.३ कोण भागीदार असू शकत े
1. य - वैध करारासाठी आव यक असल े या सव अटी पूण करणारी य भागीदार
होऊ शकते.
2. अ पवयीन - अ पवयीन य भागीदार होऊ शकत नाही. वेश क शकतो इतर सव
भागीदारा ं या संमतीन े भागीदारी यवसायात
3. पागल - अ व थ मनाची य करार कर यास स म नाही आिण हणून भागीदार होऊ
शकत नाही.
4. कॉप र ेट बॉडी - कॉप र ेट बॉडी कृि म य अस यान े भागीदार बनू शकते आिण
भागीदारी करार क शकते.
5. FIRM -A फम दुसर्या फम ची भागीदार असू शकत नाही, जरी ितचा भागीदार यां या
वैयि क मतेनुसार असू शकतो .
कोण भागीदार नाहीत :
● िहंदू अिवभ कुटुंबातील सद य कौटुंिबक यवसाय करतात . तथािप कुटुंबातील
सद या ंमधील भागीदारी करार अनु ेय आहे. munotes.in
Page 93
द इंिडयन पाट नरिशप ऍ ट १९३२
भागीदारीची िनिम ती आिण भागीदारीच े
कार
93 ● कोण याही य कड ून याजदर ा करणारा पैसा देणारा यवसायात गुंतले या िकंवा
यवसायात गुंतले या यवसायात गुंतलेला एजंट ि ि सपलकड ून किमशन िमळवतो .
● िवधवा िकंवा मृत भागीदाराच े मूल याला वािष क हणून न याचा एक भाग िमळतो .
● यवसायाचा पूव चा मालक िकंवा काही भाग मालक या या चांग या इ छेसह या या
यवसायाची िव करतो . िव या िवचारात उ प न होणार ्या मालम े या वाटणी
न याच े संयु िकंवा सह-मालक यवसायात ून न याचा एक भाग ा करतो .
८.४ कोण भागीदार असू शकत े
भागीदारीच े घटक खालील माण े आहेत:
1. दोन िकंवा अिधक य :
भागीदारी तयार कर यासाठी िकमान दोन य आव यक आहेत. बँिकंग यवसायात
जा तीत जा त दहा भागीदारा ंना परवानगी आहे.
इतर कोण याही यवसायाची सं या 20 पे ा जा त असू शकत नाही.
2. यो यता :
सव भागीदारा ंनी बह सं य वय गाठल े असाव े आिण ते सु ढ असल े पािहज ेत. याला करार
कर यास स म कर यासाठी मन.
3. करार:
भागीदारी कर यासाठी करार होणे आव यक आहे. य िकंवा िनिहत हा करार होऊ
शकतो . य करार हा बोलल े या िकंवा बोलल े या श दांमधून उ वतो . िलिहल ेले
याच माण े यवसायाच े गिभ त करार आचार आिण था यातून िनमा ण होतो. काय ा या
कलम 5 म ये “भागीदारीचा संबंध करारात ून उ वत े आिण ि थतीत ून नाही.
4. कायद ेशीर यवसाय :
टम िबझन ेस कोण याही कायद ेशीर ि याकलापाचा संदभ देते, जी यश वी झा यास
न यात प रणाम होईल. यात येक यापार , यवसाय आिण यवसायाचा समाव ेश होतो.
यवसाय कायम व पी उप म असण े आव यक आहे. एकाच उप मा या उदाहरणासाठी
देखील भागीदारी अि त वात आहे: X आिण Y िच पट िनिम ती साठी भागीदार आहेत.
5. नफा वाटणी:
सव संबंिधत भागीदारा ंनी केलेला करार यासाठी असण े आव यक आहे. यवसायाचा नफा
वाटून घेणे. नफा हणज े िन वळ नफा नंतर आला सव खचा ची तरतूद. हे ल ात ठेवले
पािहज े क नफा वाटणी आहे. नफा-वाटप गुणो र िवचारात न घेता आव यक आहे.
तथािप , हे ल ात घेतले पािहजे. य मधील न याची जवळपास वाटणी हे भागीदारीच े munotes.in
Page 94
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
94 अि त व िनि तपण े ठरवणार नाही. उदाहरणाथ : दुकानाचा संयु मालक कोण दुकानाच े
भाडे वाटून घेत यास भागीदार हटल े जाणार नाही.
6. भागीदारा ंमधील यु युअल एज सी :
आणखी एक मह वाचा पैलू, भागीदारीची या या अशी आहे क भागीदार िकंवा यां या
वतीने काय करणा या कोण याही (एक िकंवा अिधक ) ारे, हणज े, संयु एज सी यवसाय
सवा नी चालवला पािहज े.
८.५ भागीदारी करार िकंवा भागीदारीच े कलम
भागीदारी य िकंवा िनिहत असू शकते. बोलल ेले िकंवा िलिहल ेले श द ए स ेस
भागीदारी ारे उ वत े. प या आचरणात ून गिभ त भागीदारी उ वू शकते. भागीदारी करार
सव वैध अटी पूण करणे आव यक आहे. करार जसे क ऑफर , वीकृती, यो यता ,
कायद ेशीर यवसाय इ. कधीकधी अ पवयीन य सह भागीदारी या फाय ा ंम ये सव
भागीदारा ंची संमती वेश केला जाऊ शकतो . जसे क भागीदारा ंचे एकमेकांशी नाते असत े,
भागीदारी तयार कर यासाठी कोण याही िवचाराची आव यकता नाही. द तऐवज यात
भागीदारी या अट चा समाव ेश आहे या भागीदाराला भागीदारी करार हणतात .
डीडमधील साम ी िकंवा तरतुदी खालील माण े आहेत:
अ) फम चे नाव
ब) सव भागीदारा ंचे नाव आिण प ा
क) यवसायाच े व प आिण िठकाण
ड) भागीदारीचा कालावधी .
इ) नफा वाटणी माणासह येक भागीदारा या भांडवलाची र कम .
फ) रेखािच ावरील याज आिण भांडवलावरील याज.
ग) भागीदारान े िदले या कजा वरील याज.
ह) कोण याही भागीदारास देय वेतन िकंवा किमशन .
इ) वेश, सेवािनव ृ ी िकंवा जोडीदाराचा मृ यू.
ज) िनवृ ी िकंवा भागीदारा या मृ यू या बाबतीत खा याची िनपटारा िकंवा फम चे िवघटन
८.६ भागीदारीची चाचणी
भागीदारीची खरी कसोटी हणज े यु युअल एज सीच े अि त व . तेथे इतर प रि थती
आहेत जेथे न याची वाटणी अि त वात आहे परंतु भागीदारी परंतु यवसाय चालवणा या
प ांम ये एज सी अि त वात अस यास एक आिण नफा सामाियक करा असे मानल े munotes.in
Page 95
द इंिडयन पाट नरिशप ऍ ट १९३२
भागीदारीची िनिम ती आिण भागीदारीच े
कार
95 जाईल क भागीदारी अि त वात आहे. क नाही हे ठरव यासाठी खालील तीन चाच या
के या पािहज ेत कायद ेशीर ि या करणार ्या य चा समूह भागीदारी बनवतो िकंवा नाही.
1. नफा शेअर कर यासाठी करार:
न याची वाटणी हा भागीदारी या अि त वाचा थमदश नी पुरावा आहे. मुदतीचा नफा
हणज े िन वळ नफा हणज ेच सव खच वजा के यावर िश लक रािहल ेला अिधश ेष देय
िकंवा देय. नफा कोण या माणात सामाियक करायचा हे अभौितक आहे.
2. यु युअल एज सी :
भारतीय भागीदारी काय ा या U/S 18 नुसार भागीदार एजंट आिण ि ि सपल दो ही
आहे. याचा अथ येक भागीदार एजंट आिण ि ि सपल दो ही आहे. भागीदार एक एजंट
आहे. दुस या जोडीदाराचा या अथा ने क या या कृतीने तो इतर भागीदारा ंना बांधून ठेवू
शकतो . कृ यांसाठी याला जबाबदार धरले जाऊ शकते या अथा ने तो मु य आहे.
3. प ांचा हेतू:
भागीदारा ंचा हेतू यां या यवहार आचरणात ून, अ यास मात ून एकि त केला जाऊ
शकतो , यां या यवसायात वेश कर या या प रि थती .
८.७ भागीदारा ंचे कार
भागीदारी हणज े जे हा दोन िकंवा अिधक लोक एक सामील होतात . िविश उप म
आिण अशा उप मात ून होणारा नफा शेअर करा िकंवा यवसाय तथािप , एखा ान े नेहमीच
सव भागीदार असे गृहीत ध नये. फम या कामात िकंवा न यात िकंवा दािय वा ंम येही
िततकेच सहभागी हा. खरं तर, यां या पदवीवर आधा रत िविवध कारच े भागीदार आहेत
दािय व , िकंवा फम म ये यांचा सहभाग अवल ंबून आहे.
1. सि य भागीदार :
एक कट भागीदार िकंवा सि य भागीदार थम कारचा भागीदार . हणून नाव सूिचत
करते क तो फम आिण वाह न ने यात सि य भाग घेतो यवसाय ि या. तो सवा या वतीने
दैनंिदन यवसाय करतो . भागीदार याचा अथ तो दैनंिदन आधारावर इतर सव भागीदारा ंचा
एजंट हणून आिण फम या सव िनयिमत यवसाया या संदभा त काम करतो .
2. िनि य भागीदार :
हा एक भागीदार आहे जो दैनंिदन कामकाजात य भाग घेत नाही, हणज े तो फम या
दैनंिदन कामात सि य भाग घेत नाही. तो आहे इतर सव भागीदारा ं या कृतीने बांधील. तो
फम चा नफा आिण तोटा वाटून घेईल आिण इतर भागीदारा ं माण े या या भांडवला या
वाट्याम य े आणेल. असा सु जोडीदार असेल तर सेवािनव ृ झा यावर याला
साव जिनक सूचना दे याची गरज नाही.
munotes.in
Page 96
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
96 3. नाममा भागीदार
हा एक भागीदार आहे याम य े कोणत ेही भागीदारी हणून मह वप ूण वार य नाही,
थोड यात , तो केवळ भागीदारीला याचे नाव देत आहे. तो फम ला कोणत ेही भांडवल
योगदान देणार नाही आिण हणून तो करणार नाही न यात वाटा आहे. परंतु नाममा
भागीदार जबाबदार असेल. इतर कोण याही भागीदारा ंनी केले या कृ यांसाठी बाहेरील
य आिण तृतीय प भागीदारी आहे.
४. ए टोप ेल ारे भागीदार :
जे हा एखादी य दुसर्याला सांगते क तो िकंवा ती फम चा भागीदार आहे, एकतर
या या बोल यान े, कृतीने िकंवा आचरणान े मग असा जोडीदार नाका शकत नाही क
तो/ती भागीदार नाही. याचा अथ असा होतो क अशी य असली तरी याने/ितने
वतःला / वतःच े असे ितिनिध व केलेले भागीदार नाही आिण हणून तो ए टॉप ेल ारे
भागीदार बनतो.
5. केवळ न यात भागीदार :
अशा कारच े भागीदार केवळ फम चा नफा वाटून घेतील, तो कोण याही दािय वा ंसाठी
जबाबदार होणार नाही. तृतीय प ांशी यवहार करताना तो केवळ न या या सव
कृ यांसाठीच जबाबदा र असेल, तो कोण याही दािय वाची वाटणी करणार नाही.
6. अ पवयीन भागीदार :
करार काय ान ुसार अ पवयीन य फम चा भागीदार होऊ शकत नाही. तथािप , भागीदार
सव अस यास भागीदारी या फाय ा ंम ये वेश केला जाऊ शकतो यासाठी भागीदार
यांची संमती देतो. तो फम चा नफा वाटून घेईल परंतु तोट्यासाठी याचे उ रदािय व
फम मधील या या वाट्यापुरते मया िदत असेल. बह मत गाठ यावर अशा अ पवयीन
भागीदाराला तो फम चा भागीदार बन याची इ छा आहे, ठरव यासाठी सहा मिहने
असतात . यानंतर याने साव जिनक सूचना देऊन आपला िनण य जाहीर करावा . म ये
याला जाहीर नोटीस ावी लागेल. तो भागीदार हणून चालू ठेवतो िकंवा िनवृ हो याचा
िनण य घेतो.
८. ८ भागीदारीच े कार
1. िनि त मुदतीसाठी भागीदारी :
ही एक भागीदारी आहे िजथे ठरािवक कालावधी िनि त केला जातो. मुदत संप यावर
िवरघळली िक अशी भागीदारी िमळत े. िनि त कालावधीप ूव ते पर पर संमतीन े िवसिज त
असू शकते. तथािप , ते िनि त कालावधीन ंतर चालू रािह यास ती इ छेनुसार भागीदारी
बनते.
munotes.in
Page 97
द इंिडयन पाट नरिशप ऍ ट १९३२
भागीदारीची िनिम ती आिण भागीदारीच े
कार
97 2. िवशेष भागीदारी :( कलम 8):
जेथे दोन िकंवा अिधक य एखा ा िविश साहसात यवसाय कर यास सहमती देतात.
िकंवा अशी भागीदारी करणे याला िविश भागीदारी हणतात . उदा. X आिण Y जािहरात
िच पटा या िनिम तीसाठी भागीदारीत वेश करतात .
3. इ छेनुसार भागीदारी :
ही एक भागीदारी आहे याम य े कालावधी िनि त केलेला नाही आिण कोण याही
भागीदाराला नोटीस देऊन िवसिज त केला जाऊ शकतो . फम कोण याही भागीदारा ार े
िवसिज त केली जाऊ शकते. इतर सव भागीदारा ंना 14 िदवसा ंची आगाऊ सूचना लेखी
देऊन फम िवसिज त कर याचा याचा हेतू दश िवत आहे.
८.९ संयु कौटुंिबक यवसायासह भागीदारी फम , कंपनी आिण िहंदू
अिवभ कौटुंिबक यवसाय दो हीमधील फरक .
1. भागीदारी आिण सह-मालक यां यात फरक करा:
भागीदारी सह मालक
1 यवसाय : यवसाय चालू ठेवणे हा
भागीदारीचा एक आव यक घटक आहे. सह मालक : काहीही चालू न ठेवता
यवसाय अि त वात असू शकते
2. यु युअल एज सी : फम या
भागीदारा ंमधील पर प र एज सी अि त वात
आहे सह मालका ंम ये कोणतीही पर पर
एज सी अि त वात नाही
3. िनिम ती: भागीदारी करारा ार े तयार
केली जाते सह मालक करारा ार े िकंवा काय ा ार े
िकंवा स ुणा ार े ि थती तयार केली जाते
4. नफा: नफा सामाियक कर याचा करार
हा भागीदा री आव यक घटक आहे. शेअ रंग
5. धारणािधकार : भागीदाराकड े
मालक या फम या मालम ेवर सामा य
धारणािधकार आहे सामाईक मालक या मालम ेवर सह
मालक ह क नाही.
6. मालम ेचे िवभाजन : भागीदार
फम या मालम ेचे िवभाजन मागणी
क शकत नाही. सह-मालक मालम े या िवभाजनाचा
दावा कर यास पा आहे.7
7. करार: भागीदार करारात ून उ वत े
8. भागीदारा ंची सं या: िकमान 2, जा तीत
जा त 10 बँिकंगसाठी , 20 साठी इतर
यवसाय . सह मालका ंची कमाल मया दा नाही.
munotes.in
Page 98
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
98 2. भागीदारी आिण कंपनी यां यात फरक करा:
भागीदारी कंपनी
1. अथ : भागीदारी हणज े अशा
य मधील नातेसंबंध यांनी सवा नी
िकंवा यां यापैक कोण याही एकान े
केले या यवसायातील नफा वाटून
घे याचे मा य केले आहे. कंपनी हणज े कंपनी या
काय ान ुसार तयार झालेली आिण
न दणीक ृत कंपनी िकंवा अि त वात
असल ेली कंपनी.
2. कायदेशीर य : फम हणज े
कायद ेशीर अि त व .. कंपनी ही काय ा या नजरेत
कायद ेशीर य असत े.
3. दािय व : भागीदाराच े दािय व
अमया िदत आहे. भागीदाराची
कज दाराचा दावा िनकाली
काढ यासाठी वैयि क मालम ा
देखील जबाबदार आहे. कंपनी या बाबतीत सभासदाच े
दािय व न भरले या रकमे या
मया देपय त मया िदत असत े.
4 शेअरचे ह तांतरण: फम म ये भागीदार
या यािशवाय याचा िह सा घेऊ
शकत नाही सव भागीदारा ंची संमती. कंपनीत शेअरहो डर याचे शेअस चे
ह तांतरण क शकतात
5 एज सी : येक भागीदार इतर
भागीदाराचा एजंट एक आहे. कंपनीचा भागधारक आहे कंपनीचा
एजंट नाही.
6 न दणी : फम ची न दणी भागीदारी
कायदा 1932 अंतग त अिनवाय नाही. कंपनी कायदा 1956 अंतग त कंपनीची
न दणी अिनवाय आहे.
7 यव थापन : झोपल े या जोडीदारा या
बाबतीत वगळता यव थापन
भागीदारा ं या हातात असत े यव थापन
8 कज दार: फम चे कज दार तसेच
वैयि क र या भागीदार देखील चे
कज दार आहेत. कज दार केवळ कंपनीचे कज दार
असतात आिण नाही
9 खाती: लेखापरी का ं ारे भागीदारीच े
ऑिडट करणे आव यक नाही खाती
10 मालम ेची मालक : फम ची
मालम ा एकि तपण े भागीदाराची
आहे कंपनीची मालम ा , कंपनीचे आहे,
आिण भागधारका ंचे नाही munotes.in
Page 99
द इंिडयन पाट नरिशप ऍ ट १९३२
भागीदारीची िनिम ती आिण भागीदारीच े
कार
99 11 मृ यूचा प रणाम : मृ यू झा यास
िकंवा भागीदार फम ची िदवाळखोरी
िवरघळली जाते, जर नसेल तर
या या उलट करार आहे. कंपनी या बाबतीत , कंपनी या
सद याचा मृ यू िकंवा कंपनीचे िवघटन
िदवाळखोरीचा प रणाम होत नाही.
12 मालम ेची िव हेवाट: भागीदार
मालम ेची िव हेवाट लावू शकतो भागधारक कंपनी या मालम ेची
िव हेवाट लावू शकत नाही.
13 सद या ंची सं या: िकमान 2,
बँिकंग या बाबतीत कमाल 10 आिण
सव साधारण यवसाय बाबतीत 20. भागधारका ंची सं या खाजगी कंपनी या
बाबतीत जा तीत जा त 50 सद य
आिण साव जिनक कंपनी या बाबतीत
कोणत ेही सद य असू शकतात .
14 अि त व : शा त िकंवा सतत जीवन
भागीदारी नाही. कंपनीचे दीघ आिण जुने आयु य आहे
3. भागीदारी आिण िहंदू अिवभ कुटुंब म ये फरक करा:
भागीदारी िहंदू अिवभ कुटुंब
1 अथ : भागीदारी हणज े नफा वाटून
घे यास सहमत असल े या
य मधील संबंध सवा साठी िकंवा
कोण याही कृती ार े चालवल ेला
यवसाय . एक संयु िहंदू कुटुंब जे आप या
पूव जांकडून िदलेला यवसाय चालवत े.
2 करार:भागीदाराचा करार हे केवळ ारे
उ वू शकते कायदा या ऑपर ेशन ार े उ वत े
3 नवीन सद याचा वेश: भागीदारीम य े
नवीन भागीदाराला वेश िदला जाऊ
शकतो , फ सव भागीदारा ंची
संमतीसह एखादी य कुटुंबात ज मतःच सद य
बनते
4 सं या: जा तीत जा त
5 यु युअल एज सी : भागीदारा ंम ये
यु युअल एज सी अि त वात आहे
हणज े सव एकासाठी काय करत
आहे आिण एक सवा साठी काय करत
आहे कुटुंबातील सद या ंम ये असा
कोणताही एज सी संबंध नाही. कता
हणज े कुटुंबाचा मुख िकंवा कुटुंबाचा
फ ितिनधी यव थापक आहे. munotes.in
Page 100
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
100 6 गिभ त अिधकार : येक
भागीदाराला या या केले या
कृत ार े फम ला यवसाया या
सामा य मागा त.बांधून ठेव याचा
गिभ त अिधकार असतो केवळ कता ला या या कृतीने कुटुंबाला
बांधून ठेव याचा गिभ त अिधकार आहे.
7 उ रदािय व : फम या यावसाियक
दािय वासाठी भागीदार
वैयि क र या जबाबदार असतो .
येकाचा या या खाजगी सोबत
मालम ा आिण नफा म ये भागीदार
वाटा असतो कुटुंबा या यावसाियक दािय वासाठी
सद य वैयि क र या जबाबदार
नाही. फ याचा वाटा कुटुंबातील
नफा आिण मालम ा कज
फेड यासाठी जबाबदार आहे
८.१० सारांश
भागीदा री: काय ा या कलम 4 म ये भागीदारीची या या "संबंध" हणून केली जाते
यवसायातील नफा वाटून घे यास सहमती दश िवले या य म य े सवा साठी िकंवा
यां यापैक कोणीही सवा साठी काय करत आहे.
भागीदार कोण बनू शकते: वैयि क , शारी रक कॉप र ेट, भागीदारीत भागीदार कोण होऊ
शकत नाही: िहंदूचे सद य कौटुंिबक यवसायात अिवभ कुटुंब वाह न नेणे. पैशाचा
सावकार यवसायात गुंतले या िकंवा जवळपास असल े या कोण याही य कड ून
याजदर ा करणे यवसायात गुंत यासाठी . किमशन ा करणा या यवसायात गुंतलेला
एजंट ाचाय पासून. इ
भागीदारीची अ याव यकता : दोन िकंवा अिधक य : यो यता : करार: नफा वाटणी :
भागीदारा ंमधील यु युअल एज सी : पाट नरिशप डीड िकंवा पाट नरिशपच े लेख भागीदारी
डीड: अथ : भागीदारी डीड एक करार कर यािशवाय दुसरे काहीही नाही भागीदारी संदभा त
भागीदारा ंमधील .
साम ी :
अ) फम चे नाव, सव भागीदारा ंचे नाव आिण प ा, यवसायाच े व प आिण िठकाण ,
भागीदारीचा कालावधी , येका या भांडवलाची र कम नफा वाटणी माणासह
भागीदार . इ
भागीदारीच े कार : नफा सामाियक कर यासाठी करार: यु युअल एज सी : प ांचा हेतू:
भागीदारा ंचे कार : सि य भागीदार , लीिप ंग पाट नर, नाममा भागीदार , ए टोप ेलचे
भागीदार , केवळ न यात भागीदार , अ पवयीन भागीदार
भागीदारीच े कार : िनि त मुदतीसाठी भागीदारी : िवशेष भागीदारी : इ छेनुसार भागीदारी :
munotes.in
Page 101
द इंिडयन पाट नरिशप ऍ ट १९३२
भागीदारीची िनिम ती आिण भागीदारीच े
कार
101 ८.११
1. भागीदारीची संक पना आिण भागीदारीच े आव यक घटक प करा.
2. भागीदारी फम कशी तयार केली जाऊ शकते? भागीदारीच े कार सांगा?
3. भागीदारा ंचे कार काय आहेत?
4. “ यु युअल एज सी ” हे भागीदारीच े सार आहे” हे िवधान प करा.
5. भागीदारी आिण कंपनी यां यात फरक करा.
6. भागीदारी आिण संयु िहंदू कौटुंिबक यवसाय यात फरक करा.
7. टीप िलहा
a. भागीदारी आिण सह-मालक तील फरक
b. साव जिनक सूचना
c. भागीदारी डीड
d. भागीदारीत भागीदार कोण होऊ शकते?
munotes.in
Page 102
102 ९
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याच े प रणाम
भागीदारा ंमधील संबंध आिण फम चे िवघटन
घटक रचना :
९.० उि ्ये
९.१ िवषय प रचय .
९.२ भागीदारीची न दणी न के याचे प रणाम .
९.३ ह क, कत ये आिण दािय व े आिण भागीदारा ंचे अिधकार
९.४ भागीदाराच े ह क
९.५ भागीदा रांची कत ये
८.६ भागीदारा ंची दािय व े
९.७ भागीदाराच े िनिहत ािधकरण
९. ८ भागीदारा ंचे पर पर संबंध
९.९ भागीदारा ंचे तृतीय य शी नाते
९.१० भागीदारीत अ पवयीन य च े थान
९.११ अ पवयीन पूण भागीदार बनतात .
९.१२ अ पवयीन य च े ह क जर याने भागीदार न हो याच े िनवडल े
९.१३ िवघटनाच े प रणाम िकंवा प रणाम
९.१४ साव जिनक सूचना
९.१५ सारांश
९.१६
munotes.in
Page 103
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
103 ९.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● भागीदारी या न दणीच े मह व समजण े.
● फम ची न दणी न के याने होणार े प रणाम समजण े .
● ह का ंची कत ये आिण भागीदारा ंची पर पर ह का ंची कत ये समजण े.
● भागीदारीतील अ पवयीन मुलांची ि थती समजण े.
● भागीदारा ंचे फम आिण तृतीय प ांचे दािय व समजण े.
● िवघटन संक पना आिण िवघटनाच े प रणाम समजण े.
९.१ िवषय प रचय
भागीदारी फम ची न दणी काय ान ुसार अिनवाय नाही. भागीदारी कायदा , 1932 अंतग त
तरतुदी िवशेषतः के या आहेत क जे भागीदार न दणी क इि छतात , ते कंपनी या
रिज ारकड े, या रा यातील फम चे मु य काया लय आहे न दणी क शकतात . एक
भागीदारी फम तयार झा यावर िकंवा कोण याही वेळी न दणी केली जाऊ शकते. यानंतर
भागीदारी न दणीची ि या जेणेक न भागीदारी फम न दणीक ृत, िविहत नमु यातील अज
असण े आव यक आहे रिज ार ऑफ फ स कडे सादर केले. अजा म ये खालील मािहती
समािव करणे आव यक आहे:
∙ फम चे नाव
∙ फम या यवसायाच े मुख िठकाण
∙ इतर िठकाणा ंची नावे िजथे फम चा यवसाय चालतो .
∙ भागीदारा ंची पूण आिण कायम व पी नावे.
∙ या तारख ेला येक भागीदार फम म ये सामील झाला
∙ भागीदारीचा कालावधी , िनिद के यास
येक भागीदारन े भरले या आिण िविहत अजा वर वा री आिण पडताळणी केली पािहज े,
यानंतर ते कंपनी या रिज ारकड े सादर केले जावे. अज सोबत न दणी शु कही जमा
केले जाते. अज सादर के यावर , िनबंधकान े अजा ची छाननी करा. सव काही आव यक पूण
केले आहे आिण सव कायद ेशीर औपचा रकता पूण के या आहेत जर तो समाधानी असेल,
तो फम या रिज टरम य े न द करेल. तो न दणीच े माणप ही देईल. सबिमट केले या
मािहतीम य े कोणताही बदल न दणी रिज ारला कळवावी . munotes.in
Page 104
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
104 ९.२ भागीदारीची न दणी न के याच े प रणाम
न दणीक ृत नसले या भागीदारी फम चे प रणाम खालील माण े आहेत:
काय ा या यायालयात तृतीय प ािव याचे दावे लागू क शकत नाहीत .
ते या या कोण याही भागीदारािव कायद ेशीर खटला दाखल क शकत नाही
न दणी नसले या फम चे भागीदार ह काची अंमलबजावणी कर यासाठी फम िव
कोणताही खटला दाखल क शकत नाहीत .
न दणी नसले या फम चा भागीदार इतरांिव खटला दाखल क शकत नाही.
भागीदार ते . 100 पे ा जा त रकमे या समायोजनाचा दावा क शकत नाही.
उदाहरण : समजा क न दणी नसले या फम कडे . 2000 सािहल आिण सािहल यांना
फम चे .1000 देणे आहे. काय ा या यायालयात .1000 फम समायोजन लागू क
शकत नाही. भागीदारी मालम ा (कलम 14): भागीदारी मालम ा ही फम , भागीदारीची
मालम ा हणूनही ओळखली जाते.
सव मालम ा आिण अिधकार आिण खरेदी केले या मालम ेतील वार य भागीदारी फम
ारे समािव आहे.
या मालम ा एकि तपण े मधील सव सद या ं या मालक या आहेत. भागीदारी यवसायाचा
कोस याम य े गुडिवल समािव आहे. हणून, भागीदारी मालम ेत खालील बाब चा
समाव ेश असेल तर कोणताही िव हेतू दश िवणा या भागीदारा ंमधील कोणताही करार
नाही. सव भागीदार या मालम ेम ये खरेदी करतात या मालम ेम ये मालम ा ह क
आिण सामा य यवसाय वार य उ ेशासाठी यांचे योगदान हणून सामा य टॉक .
यवसायाची सिद छा :
िन कषा पय त पोहोच यासाठी िकंवा िविश मालम ा आहे क नाही हे ठरव यासाठी
भागीदारी मालम ा िकंवा ते यो य आिण खरे उि ावर अवल ंबून असत े िकंवा
भागीदारा ंमधील करार यावर अवल ंबून असत े. हणून, जर एखा ा फम ने भागीदारा या
मालम ेचा या या हेतूंसाठी वापर केला तर ते खरा हेतू अस यािशवाय ती भागीदारी
मालम ा बनवू नका. येथे कधीही , भागीदार भागीदारा या मालम ेचे पांतर कर यास
िकंवा भागीदारी मालम ेम ये भागीदार सहमती देऊ शकतात .
९.३ ह क, कत ये आिण दािय व े आिण भागीदारा ंचे अिधकार
भागीदारी कराराम य े पर पर अिधकार , कत ये आिण दािय व े समािव आहेत.
भागीदारा ंना, काही करणा ंम ये, भागीदारी कायदा देखील अिनवाय करतो. भागीदारा ं या
ह क आिण दािय वा ं या संदभा त तरतूद. कधी भागीदारी डीड शांत आहे.
munotes.in
Page 105
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
105 ९.४ भागीदाराच े ह क
भागीदाराच े ह क खालील माण े आहेत:
1. दैनंिदन यवहारात सि य भाग घे याचा जोडीदाराचा अिधकार
2. कोणताही यवसाय िनण य घेताना स ला घे याचा आिण ऐक या चा अिधकार
3. फम चा एजंट हणून अिधकार आिण फम ला बंधनकारक कर याचा िनिहत अिधकार
यवसाय पार पाड यासाठी केलेली कोणतीही कृती.
4. भागीदारी करारा ंतग त तरतुदीनुसार नफा समान रीतीन े िकंवा भागीदारा ंनी मा य
के या माण े वाटून घे याचा अिधकार
5. भागीदारा ंनी फम ला िदले या भांडवलावर याज िमळ याचा अिधकार .
6. िहशोबा या पु तका ंम ये वेश िमळव याचा अिधकार आिण तपासणीसाठी याची त
मागवण े.
7. नवीन भागीदारा ंचा वेश/अि त वातील हकालप ी रोख याचा अिधकार
8. यवसायासाठी भागीदारा ंनी िदले या आगाऊ रकमेवर याज घे याचा अिधकार
9. केवळ भागीदारीसाठी भागीदारी मालम ेचा वापर कर याचा अिधकार , यवसाय केवळ
या या वैयि क वापरासाठी िकंवा फाय ासाठी नाही.
10. इतर भागीदारा ं या संमतीन े आिण यानुसार िनवृ हो याचा अिधकार
९.५ भागीदारा ंची कत ये
भागीदाराची कत ये खालील माण े आहेत:
a) सवा त मोठ्या सामा य फाय ासाठी यवसाय पुढे ने यासाठी :
येक भागीदारान े फम चा यवसाय मोठ्या माणावर चालिव यास बांधील आहे
सामा य फायदा . दुस या श दांत, जा तीत जा त फायद े दान कर यासाठी
यवसायाच े आचरण कौश य भागीदा राने वापरण े आव यक आहे.
b) एकमेकांशी यायी आिण िव ास ू राह यासाठी :
येक भागीदारान े फम या इतर भागीदारा ंशी िव ास ू असण े आव यक आहे. येक
भागीदार मधील इतर भागीदारा ं ती अ यंत स ावना आिण िन प ता पाळली पािहज े.
c) खरी खाती र डर कर यासाठी :
येक भागीदारान े या या सह-भागीदारा ंना खरे आिण यो य िहशेब देणे आव यक
आहे, जसे ते एकमेकांशी संबंिधत आहेत. munotes.in
Page 106
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
106 d) संपूण मािहती दे यासाठी :
येक भागीदारान े ि याची संपूण मािहती आिण तपशील दान करणे आव यक
आहे. इतर सह-भागीदारा ंवर फम ला भािवत करणे. कोणतीही मािहती लपवू नये.
ई) या या कत यासाठी त परत ेने उपि थत राहणे:
येक भागीदारान े कत ये पार पाड यासाठी प र मप ूव क आिण िव ास ूपणे उपि थत
राहणे बंधनकारक आहे.
e) फसवण ूक िकंवा जाणीवप ूव क दुल के यामुळे झाले या नुकसानाची भरपाई
कर यासाठी :
कंपनीचे नुकसान झा यास नुकसान भरपाई करणे हे भागीदारा ंचे कत य आहे
भागीदारा या आचरणात जाणीवप ूव क दुल के यामुळे फम तृतीय प ािव याने
केलेला यवसाय िकंवा फसवण ूक.
f) केवळ साठी भागीदारी मालम ा ठेवू नये आिण वाप नये फम :
भागीदारा ंनी केवळ यासाठी भागीदारी मालम ा धारण करणे आिण वापरण े आव यक
आहे. फम या भागीदारी ि याकलापाचा उ ेश यां या वैयि क फायदा नाही.
g) कोणताही गु नफा नाही आिण वैयि क न यासाठी खाते:
जर भागीदारान े भागीदारीत ून कोणताही वैयि क फायदा िकंवा नफा िमळवला असेल
यवहार िकंवा फम िकंवा यवसाया या मालम े या वापरात ून फम िकंवा फम चे नाव
जोड यास , याने अशा न याचा िहशेब ठेवला पािहज े आिण फम ला याची परतफ ेड
केली.
h) कोणताही पधा मक यवसाय सु ठेवू नये:
भागीदारान े फम या पधा मक ि याकलापा ंम ये भाग घेऊ नये. जर तो चालू ठेवतो
आिण कोणताही नफा कमावतो ते हा याने केले या न याचा िहशेब ठेवला पािहज े
आिण फम ला पैसे ा.
i) नुकसान सामाियक कर यासाठी :
जे हा भागीदारीसाठी कोणताही करार नसतो ते हा भागीदारा ंना नफा वाटणी
गुणो रान ुसार फम चे नुकसान सामाियक करावे लागत े.
९.६ भागीदारा ंची दािय व े
a) संयु आिण अनेक: येक भागीदार संयु पणे आिण सवा साठी वतं पणे तो भागीदार
असताना फम ने केलेली कृ ये जबाबदार आहे. munotes.in
Page 107
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
107 b) गु न यासाठी उ रदािय व : फम या यवसायात ून कमावल ेला कोणताही वैयि क
फम ला नफा िकंवा मालम ा भागीदार खाते आिण पैसे दे यास जबाबदार आहे.
c) समान व पा या यवसायातील न यासाठी दािय व : भागीदार अस यास समान
व पाचा कोणताही यवसाय चालवतो आिण या याशी पधा करतो , तो फम ला सव
िहशेब दे यास आिण या यवसाया त याला झालेला नफा पेम ट कर यास जबाबदार
असेल.
d) खरी खाती तुत कर याची जबाबदारी : भागीदार इतर भागीदारा ंना खा या ंचे िववरण
स य तुत कर यास जबाबदार आहे. फम या यवसाया या काय े ात येणारी खाती तो
सव खुलासा कर यास जबाबदार आहे.
ई) फम या नुकसानीची जबाबदारी : भागीदार हणून शेअर कर याचा अिधकार आहे.
अ यथा सहमत झा यािशवाय फम चा नफा याच माण े तोटा समान वाटून घे यास
जबाबदार आहे.
९.७ भागीदाराच े िनिहत ािधकरण
भागीदारा या फम ला बांधून ठेव या या अिधकाराला याचे "िनिहत अिधकार " हणतात .
भागीदारी फम मधील भागीदार एजंट आिण याच वेळी त व दुहेरी भूिमका बजावत आहेत.
एक अिधकार जो य व पात िकंवा बोल या जाणार ्या श दां ारे आहे आिण भारतीय
भागीदारी कायदा आहे. अिभ य ार े कोण याही अिधकाराचा िवशेष उ लेख केलेला
नाही. या गैरहजेरी म ये याउलट यापाराचा कोणताही वापर िकंवा था, अ.चा गिभ त
अिधकार भागीदार याला कोणत ेही अिधकार देत नाही-
a) फम या यवसायाशी संबंिधत वाद लवादाकड े सादर करणे,
b) फम या वतीने वतः या नावान े बँिकंग खाते उघडण े,
c) फम या वतीने थावर मालम ा घेणे,
d) फम िव खटला िकंवा काय वाहीम य े कोणत ेही दािय व मा य करा.
ई) फम चा कोणताही दावा िकंवा दा याचा भाग िनलंिबत करणे,
f) फम या वतीने दाखल केलेला खटला िकंवा काय वाही सोडण े,
g) फम या मालक ची थावर मालम ा , फम या वतीने भागीदारी ह तांत रत करा
९.८ भागीदारा ंचे पर पर संबंध
येक भागीदाराला भागीदारी या न यात वाटा घे याचा अिधकार आहे. भागीदारी
डीडम य े केले या तरतुदी अ यथा , भागीदार नफा समान वाटून या. भागीदारी कराराम य े
तरतूद के यािशवाय भागीदारीच े नुकसान भागीदारा ंनी समान योगदान िदले पािहज े. munotes.in
Page 108
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
108 येक भागीदाराला कामात समान सहभाग घे याचा , भागीदारीच े यव थापन कर याचा
अिधकार आहे. अनेक भागीदार म य े बह सं य मत भागीदारी या यव थापनाशी संबंिधत
िववादा ंचे िनराकरण करते. नवीन जोडीदाराला वेश देणे िकंवा जोडीदाराची हकालप ी
करणे यासारख े िनण य सव भागीदारा ंची संमती घेऊन ठरवण े आव यक असतात .
येक भागीदारावर भागीदारी आिण सह-भागीदारा ंचे िव ासाह कत य आहे. या
कत यासाठी भागीदारान े सह-भागीदारा ंशी चांग या िव ासान े यवहार करणे आव यक
आहे आिण ते भागीदाराला या या िकंवा या या कोण याही फाय ासाठी सह-भागीदारा ंना
खाते देणे आव यक आहे. जर भागीदारीसाठी नफा जोडीदार िनमा ण करतो , भागीदारी
यवसायात गुंतलेली असताना ितला ा होते. उदाहरणाथ , या भागीदारीसाठी िव त
हणून भागीदारान े नफा राखला पािहज े.
९.९ भागीदारा ंचे तृतीय य शी नाते
भागीदार हा भागीदारीचा एजंट असतो . जे हा फम या वतीने अिधकार आिण कृती,
भागीदार भागीदारी बांधतो आिण दािय वा ंसाठी येक भागीदार जोडीदाराकड े वा तिवक
असत े.
याच माण े, भागीदारी या यवहारा ंबाबत भागीदाराची वेश आहे. भागीदार भागीदारी फ
बंधनकारक क शकतो , तथािप , भागीदाराला तसे कर याचा अिधकार अस यास आिण
नेहमीचा भागीदारी यवसाय चालवताना यवहार करतो . जर ितस या य ला , तथािप , हे
मािहत असेल क भागीदार अिधक ृत नाही. भागीदारी या वतीने काय करा, भागीदारी
सामा यतः जबाबदार नसते भागीदारा या अनिधक ृत कृ यांसाठी. िशवाय ,
भागीदारीच े िवघटन िकंवा भागीदाराच े िवघटन झा यान ंतर भागीदारा या चुक या
कृ यांसाठी िकंवा नंतर केले या चुकांसाठी भागीदार जबाबदार नाही. भागीदारीम य े नवीन
असल ेला भागीदार भागीदारा या वेशापूव झालेली भागीदारी या दािय वा ंसाठी जबाबदार
नाही.
९.१० भागीदारीत अ पवयीन य च े थान
जी य या या वयाची १८ वष पूण झालेली नाही, भारतीय बह सं य काय ा या कलम
3 म ये दान के यानुसार अ पवयीन हणून ओळखल े जाते. भारतीय भागीदारी कायदा ,
1932 चे कलम 4, खाली ल माण े भागीदारीची या या करते:
"भागीदारी हणज े सामाियक कर यास सहमती दश िवले या य मधील संबंध
यवसायाचा नफा सवा साठी िकंवा यां यापैक कोणीही सवा साठी काय करत आहे.”
या य नी एकमेकांसोबत भागीदारी यवसायात वेश केला आहे, वैयि क र या
"भागीदार " हणतात आिण एकि तपण े "फम " असे हणतात , आिण यांचा भागीदारी
यवसाय या नावान े चालतो याला "फम नाव" हणतात .
munotes.in
Page 109
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
109 भारतीय करार कायदा , 1872 नुसार, कोण याही भागीदारी यवसायातील प िकंवा
कोणताही करार कर यासाठी अ पवयीन मुले सि य होऊ शकत नाहीत . अ पवयीन
य चा समाव ेश असल ेला करार र -अब-इिनिशओ आहे. मा , भारतीय भागीदारी
काय ाम य े अ पवयीन मुलांसाठी कायद ेशीर िनयमा ंचे वतःच े संच आहेत.
भागीदारी या फाय ा ंसाठी अ पवयीन य न े वेश िदला अ पवयीन य सह भागीदारी
फम तयार केली जाऊ शकत नाही. सद य भागीदारीचा संबंध करारात ून िनमा ण होतो.
“भारतीय भागीदारी काय ा या कलम 30 म ये अशी तरतूद आहे क अ पवयीन य
भागीदार बनू शकतो , तथािप ौढ भागीदारा ं या संमतीन े, तो भागीदारी या फाय ा ंम ये
वेश क शकतो .”
अ पवयीन य ला केवळ भागीदारी या फाय ा ंसाठीच वेश िदला जाऊ शकतो आिण ते
भागीदारी वतं पणे अि त वात असण े आव यक आहे. तसेच, दोन अ पवयीन मुलांम ये
करार असू शकत नाही.
अ पवयीना ंचे ह क:
एका अ पवयीन य न े स लामसलत क न भागीदारीच े फायद े मा य केले आहेत आिण
इतर सव मुख भागीदारा ंची एकमतान े संमती िदली आहे.
● अशा अ पवयीन य ला मालम ेचे आिण या या सहमती या समभागा ंचा फम चा
नफा ह क आहे. अशा अ पवयीन य ला फम ची खाते पु तकात वेश कर याचा
आिण या या ती घे याचा अिधकार आहे. पण या फम म ये खा या या बाबी नाहीत
या इतर पु तका ंवर वेश कर याचा अिधकार नाही.
● अशा अ पवयीन य या कजा साठी तृतीय प ांना फम वैयि क र या जबाबदार
नाही, परंतु याचे दािय व केवळ भागीदारी मालम ा आिण नफा या या शेअस पय त
मया िदत आहे.
● अशा अ पवयीन य ला या याकड े यावसाियक ि या करार कर याची मता
नस याम ुळे य कामकाजात भाग घे याचा अिधकार नाही
९.११ अ पवयीन पूण भागीदार बनतात
बह सं य वय गाठ यावर , अ पवयीन य ची वतःची िनवड असत े समान भागीदारी सु
ठेवायची क नाही आिण यानुसार त्याने त्याच्या स्वारास बह मत गाठ यासाठी सहा
मिहने च्या आत िविनिद ष्ट केले या वेळेत नमूद करावे. तो तसे कर यात अयश वी
झा यास , भावान े फम म ये वेश घेत या या तारख ेपासून तो भागीदारीच े फायद े या
सव कजा साठी तृतीय प ांना वैयि क र या उ रदायी होते.
munotes.in
Page 110
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
110 ९.१२ अ पवयीन य च े ह क जर याने भागीदार न हो याच े िनवडल े
यांचे अिधकार आिण दािय व े साव जिनक सूचना दे याची तारीख त्याच्या वयापय त
अ पवयीन असल ्याचे राहतील ;
तारख ेनंतर केले या फम या कोण याही कृतीसाठी याचा िह सा जबाबदार राहणार
नाही;
मालम ेतील या या वाट्यासाठी भागीदारा ंवर खटला भर याचा याला अिधकार
असेल.
जर बह सं य वय गाठ यान ंतर परंतु हो याच े िनवड याप ूव भागीदार अ पवयीन
ितिनिध व करतो आिण जाणूनबुजून वत: ला फम म ये भागीदार हो यासाठी
परवानगी देतो हणून ितिनिध व केले अस यास , तो वैयि क र या जबाबदार
असेल यान े अशा ितिनिध वा या "होि ड ंग आउट " या आधारावर ठाम िव ासावर
ेय िदले.
वरील चच व न आपण असे हणू शकतो क फ इतर सद य हणून अ पवयीन सह
तयार केले भागीदारी फम असू शकत नाही. भागीदारा ंचे नाते भागीदारी यवसाय करारात ून
अि त वात येतो. भारतीय करार कायदा चे कलम 11सांगते क अ पवयीन य करार
कर यास स म नाही आिण यामुळे इतरांमधील भागीदार करार संबंध ठेव याचा अिधकार
नाही कारण तो समंजस िनण य आिण असे करार तयार कर यास स म नाही मोहोरीबीबी
V/s धम दश घोष या बाबतीत मह वा या िनकालात नमूद के या माण े ते र बातल
आहेत.
फम चे िवघटन :
िवघटनचा अथ :
जसे क आ हाला मािहती आहे क भागीदारी कराराचा प रणाम आहे. सव करार िड चाज
िकंवा समा केले जाऊ शकते. कराराची ही समा ी भागीदारी या बाबतीत संबंध िवघटन
हणतात . भागीदारी काय ान ुसार "फम चे िवघटन " तसेच "भागीदारीच े िवघटन " िवघटन
असा अथ असू शकतो .
सामा यतः दो हीचा अथ सारखाच घेतला जातो आिण अदलाबदल कर यायो य वापरल े
जातात . तथािप , कायद ेशीर ्या यात फरक आहे दोन फम चे िवघटन सव भागीदारा ंम ये
हणज े संबंध पूण पणे तुटणे. तर भागीदारीच े िवघटन हणज े, समान भागीदारा ंमधील संबंध
संपु ात आले. फम चे िवसज न असे हणण े यो य ठरेल अप रहाय पणे भागीदारीच े िवघटन
सूिचत करते तर िवघटन भागीदारीम य े फम चे िवघटन होणे आव य क नाही.
munotes.in
Page 111
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
111 उदाहरणाथ :
1. A, B, C, D. हे फम म ये भागीदार आहेत. A, मरतो B, C, D फम बंद कर याचा िनण य
घेतो. ही र कम फम या िवसज नासाठी आहे.
2. A, B, C, D आिण E हे फम मधील भागीदार आहेत. असा एक करार आहे. कोणताही
भागीदार या मृ यू, सेवािनव ृ ी िकंवा िन कासनावर फम िवसिज त केली जाणार नाही. सी
मरण पावला , हे भागीदारीच े िवघटन हो यासारख े आहे, फम सु आहे. फ सी.शी संबंध
संपु ात येतो.
िवघटन प ती :
फम चे िवघटन कर याच े कार आहेत
1) ऐि छक िवसज न.
2) काय ा या अंमलबजावणी ार े िवघटन .
3) यायालया या ह त ेपाने िवघटन .
1. ऐि छक िवघटन :
यात खालीलप ैक कोण याही प तीन े िवघटन समािव आहे.
अ) संमतीन े: फम ठरािवक कालावधीसाठी असो िकंवा नसो सव भागीदार फम या
िवघटनासाठी संमती देऊ शकतात , हे घडू शकते.
b) करारान ुसार: फम करार नुसार िवघिटत केली जाऊ शकते. उदाहरणाथ भागीदारी
िविश कालावधीसाठी िकंवा िविश उप म .
c) सूचने ारे: जे हा जे हा भागीदारी इ छेनुसार असेल ते हा कोणताही भागीदार 14 देऊ
शकतो िदवसा ंची प सूचना याम य े याचा संबंध िवभ कर याचा हेतू फम कडून
दश िवला जातो.
2. काय ा या अंमलबजावणी ार े िवघटन :
यात खालीलप ैक कोण याही प तीन े िवघटन समािव आहे.
अ) अिनवाय िवघटन : या करणात फम अिनवाय पणे िवसिज त केली जाते.
िदवाळखोरीम ुळे िकंवा काही नवीन काय ाम ुळे फम चा बेकायद ेशीर यवसाय होतो.
b) यवसाय बेकायद ेशीर बनिवणारी काही घटना , जर भागीदारी चालू असेल तर, या या
सं येत बदल झा याम ुळे, उदाहरण घेऊन जाणारी फम 10 पे ा जा त य चा बँिकंग
यवसाय . munotes.in
Page 112
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
112 c) ठरािवक आकि मकता जसे क िनि त कालावधीची समा ी झा यावर िकंवा
भागीदारा या मृ यूनंतर आिण भागीदारा या िदवाळखोरीवर या िविश उप मासाठी ते
तयार केले गेले.
3. यायालया या ह त ेपाने िवघटन :
हे खालील जिमनीवर उ वत े:
अ) जोडीदाराचा वेडेपणा: जे हा जोडीदार अ व थ मनाचा बनतो. फम िवसिज त
कर यासाठी अशा भागीदारािव खटला दुसरा भागीदार सं था क शकतो .
ब) कायम व पी अ मता : जर जोडीदार आपली कत ये पार पाड यास कायमचा अ म
झाला तर, यायालय फम चे िवघटन कर याचा आदेश देऊ शकते.
क) जोडीदाराच े गैरवत न: जे हा एखादा भागीदार गैरवत नासाठी दोषी असतो याचा
िवपरीत प रणाम होतो. फम चा यवसाय नंतर यायालय दान केले या फम चे िवघटन
कर याचा आदेश देऊ शकते, इतर भागीदार कायद ेशीर कारवाई करतात .
ड) जाणीवप ूव क िकंवा सतत कराराच े उ लंघन: कधीकधी , भागीदार जाणूनबुजून िकंवा
सतत उ लंघन करतो . फम या कामकाजा या यव थापनाशी संबंिधत करार िकंवा इतर
भागीदारा ंना कठीण वाटेल अशा कार े यवसाय चालवत े. अशा करणा ंम ये यित र
कोणताही भागीदार दोषी भागीदार िवसज नासाठी यायालयात जाऊ शकतो .
e) याजाच े ह तांतरण: काहीव ेळा भागीदार याचे संपूण वार य िकंवा शेअर ह तांत रत
क शकतो . तृतीय प िकंवा शेअरसाठी शु क आकारल े जाऊ शकते िकंवा शेअर िवकला
गेला आहे. जमीन महसुला या थकबाक ची वसुली या करणा ंम ये इतर भागीदार िकंवा
भागीदार फम चे िवसज न क शकतात
f) यवसायातील तोटा: जेथे तोटा झा यािशवाय फम चा यवसाय चालू ठेवता येत नाही
यायालय िवसज नाचा आदेश देऊ शकते.
g) इतर कोणत ेही या य कारण : जेथे यायालय समाधानी आहे ते फ फम िवसिज त
कर यासाठी एक या य आहे.
९.१३ िवघटनाच े प रणाम िकंवा प रणाम
कंप यांचे िवघटन :
भारतीय भागीदारी कायदा , 1932 या कलम 39 म ये भागीदारी कंप यांचे िवघटनाची
या या केली आहे. "फम चे िवघटन हणज े फम सह सव यावसाियक ि या थांबवणे".
फम चे िवघटन आिण भागीदारीच े िवघटन म ये फरक आहे.
जे हा भागीदारी यवसाया या संदभा त सव ि या समा होतात आिण सव नफा आिण
तोटा भागीदारा ंम ये िनकाली काढला जातो. फम चे िवघटन आिण जे हा भागीदार
सेवािनव ृ होतो िकंवा मरण पावला तरीही फम िव मान भागीदारीसह यवसाय सु ठेवते. munotes.in
Page 113
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
113 एखा ा कंपनी या िवघटना वर भागीदाराच े ह क:
1. यवसाय बंद कर याच े अिधकार .
2. मुदतपूव िवघटनावर ीिमयमची परतफ ेड कर याचा अिधकार .
3. फसवण ुक मुळे िकंवा फम कुठे िवसिज त केली गेली. भागीदारा ार े चुक चे वण न
के यास , िनद ष भागीदार र क शकतो , करार आिण भांडवलासाठी फम या संदभा त
भरले या सव कजा ची भरपाई कर यासाठी िदलेली र कम काही अित र ठेव याचा
अिधकार आहे.
4. फम चे नाव िकंवा फम वापर यापास ून भागीदारा ंना मालम ा ितबंिधत कर याचा
अिधकार .
िवसज नावर भागीदारा ंचे दािय व -
भारतीय भागीदारी कायदा , 1932 चे कलम 45 अंतग त िनिद केले या िवघटनावरील
भागीदारा ं या कृतीसाठी दािय व े
1. या कलमान ुसार, कोणत ्यानेही केलेल्या कोण याही कृतीसाठी तृतीय प जोपय त ते
साव जिनक फम या िवघटनाची सूचना करत नाहीत त्यांच्यापैक फम चे भागीदार यासाठी
जबाबदार आहेत.
2. यात असेही हटल े आहे क जो भागीदार मरण पावतो , पु हा य न करतो , िदवाळखोर
बनतो िकंवा तृतीय प ाला फम चे भागीदार अस याची जाणीव नसले या य चे, या
कलमाखाली जबाबदार नाही.
िवसज नानंतर ीिमयमचा परतावा भारतीय भागीदारी काय ाच े कलम 51 िवघटनान ंतर
ीिमयमच े िवशेषत: परतावा ब ल सांगते. भागीदारीत वेश करताना फम , भागीदाराला
ीिमयम हणून र कम भरावी लागेल. तथािप , जे हा फम कोण याही कारणा त व
प रप वताप ूव िवरघळत े, नंतर असे भागीदारा ंना ीिमयमची परतफ ेड कर याचा अिधकार
आहे.
९.१४ साव जिनक सूचना
भारतीय भागीदारी काय ाच े कलम 72 आिण भागीदारी फम शी संबंिधत काही बाब ची
साव जिनक सूचना याम य े वण न करते. या कलमान ुसार, खालील प रि थती साव जिनक
सूचना देणे आव यक आहे:
अ) न दणीक ृत फम मधून भागीदाराची सेवािनव ृ ी िकंवा हकालप ी झा यावर
b) न दणीक ृत फम या िवसज नावर.
c) अ पवयीन य न े भागीदार बनणे िकंवा न करणे यावर बह मत गाठणे.
खालील प ती आहेत या ार े साव जिनक सूचना संबंिधत आहेत. munotes.in
Page 114
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
114 अ) कलम 63 अंतग त फम या िनबंधकांना नोटीस देऊन.
b) अिधक ृत राजप ात काशना ार े.
c) िजल्हा या फम शी ते संबंिधत आहे ितचे यवसायाच े िठकाण असणा या भागाम य े
सा रत होणा या िकमान एका थािनक वृ प ात काशन क न साव जिनक सूचना
िद यावर होणारे प रणाम िकंवा प रणाम खालील माण े आहेत:
∙ जे हा भागीदारीच े फायद े वीकार यात आलेले अ पवयीन य लोकांना दे यास
अपयशी ठरते. याला बह मत िमळा यान ंतर सहा मिह या ं या आत नोटीस , तो या
कालावधी या समा ीन ंतर फम मधील भागीदार आिण तो भागीदार हणून जबाबदार असेल.
∙ जर भागीदारान े सेवािनव ृ ीची साव जिनक सूचना िदली नाही, तर तो आिण इतर भागीदार
यासाठी तृतीय प ांचे भागीदार हणून जबाबदार राहतील . यां यापैक सेवािनव ृ ीपूव
केले अस यास कोणीही केलेले कोणत ेही कृ य जे फम चे कृ य असेल.
जर एखा ा भागीदाराची हकालप ी झा यास , साव जिनक सूचना िदली जात नाही, तर
िन कािसत भागीदार आिण िनवृ भागीदारा माण ेच फम शी यवहार करणार े प इतर
भागीदार ितस याला जबाबदार राहतील .
∙ जर न दणीक ृत फम चे िवघटन के यावर साव जिनक सूचना िदली गेली नाही, तर
भागीदारा ंनी केले या कोण याही कृतीसाठी तृतीय य ना उ रदायी राहील . यापैक
कोणत ेही जे आधी केले गेलेले फम चे िवघटन कृ य असेल.
९.१५ सारांश
भागीदारीची न दणी :
भागीदारी फम ची न दणी काय ान ुसार अिनवाय नाही. भागीदारीची न दणी न के याचे
प रणाम :
ते काय ा या यायालयात तृतीय प ािव याचे दावे लागू क शकत नाही. ते या या
कोण याही भागीदारा ंिव कायद ेशीर खटला दाखल क शकत नाही. न दणी नसलेली
फम फम िव ह क लागू कर यासाठी कोणताही खटला दाखल क शकत नाही.
भागीदाराच े ह क:
फम या दैनंिदन यवहारात सि य भाग घे याचा भागीदाराचा अिधकार . कोणताही िनण य
घेताना स ला घे याचा आिण ऐक याचा अिधकार
भागीदारा ंची कत ये:
यवसायाला सवा त मोठ्या सामा य फाय ासाठी पुढे ने यासाठी : या य असण े आिण
एकमेकांशी िव ास ू: खरे खाते तुत कर यासाठी : संपूण मािहती दे यासाठी . या या munotes.in
Page 115
फ स ची न दणी आिण न दणी न के याचे
प रणाम भागीदारा ंमधील संबंध आिण
फम चे िवघटन
115 कत यासाठी प र मप ूव क उपि थत राहणे: कोणत ेही रह य नाही, नफा आिण वैयि क
न यासाठी खाते: कोणतीही यवसाय पधा चालू ठेव यासाठी नाही:
भागीदारा ंची दािय व े:
संयु आिण अनेक: गु न यासाठी दािय व : पासून न यासाठी दािय व समान व पाचा
यवसाय : फम या नुकसानीची जबाबदारी :
भागीदाराच े िनिहत अिधकार : फम या यवसायाशी संबंिधत िववाद लवादाकड े सबिमट
करा, फम या वतीने वतः या नावावर बँिकंग खाते उघडा , संपादन फम या वतीने थावर
मालम ा , भागीदारा ंचे एकमेकांशी पर पर संबंध: येक भागीदाराच े भागीदारी या न यात
वाटा घे याचा अिधकार . येक भागीदाराकड े आहे या यव थापना या कामकाजात
समान सहभाग घे याचा अिधकार भागीदारी िव त कत य
भागीदारा ंचे तृतीय य शी संबंध:
भागीदार हा भागीदारीचा एजंट असतो . ितसर्या माणसाला मा माहीत असेल तर भागीदार
भागीदारी या वतीने काय कर यास अिधक ृत नाही. भागीदारी या अनिधक ृत कृ यांसाठी
भागीदारी सहसा जबाबदार नसते.
भागीदारीत अ पवयीन य च े थान :
भागीदारी या फाय ा ंम ये अ पवयीन य ला वेश, अ पवयीना ंचे ह क, अ पवयीन
होतात . एक पूण वाढ झालेला भागीदार .
फम चे िवघटन : िवघटन प ती : ऐि छक िवसज न. काय ा या ऑपर ेशन ार े िवघटन . ारे
िवघटन यायालयाचा ह त ेप.
एखा ा कंपनी या िवसज नावर भागीदाराच े ह क:
यवसाय बंद कर याचा अिधकार . ीिमयमची परतफ ेड कर या चा अिधकार अकाली
िवघटन . जेथे फसवण ुक मुळे फम िवसिज त कर यात आली िकंवा भागीदारा ार े चुक चे
वण न के यास , िनद ष भागीदार र क शकतो .
करार आिण ऐि छक िवघटन : काय ा या अंमलबजावणी ार े िवघटन ;
काय ा या ऑपर ेशन ार े िवघटन
९.१६
1. भागीदारी ची या या करा. याची वैिश ्ये प करा
2. भागीदारी फम ची न दणी न के याने काय प रणाम होतात ?
3. भागीदारीची चाचणी प करा
4. तु हाला फम या मालम ेचा अथ काय आहे? munotes.in
Page 116
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
116 5. भागीदारीच े कार प करा
6. भागीदारी सं थांचे िवघटन हणज े काय? कसे काय ा या अंमलबजावणीन े िवघटन
होते?
7. यायालया या ह त ेपाने िवघटन प करा.
8. भागीदारी िवसिज त कर या या प ती काय आहेत?
9. भागीदारी आिण सह-मालक त फरक करा
10. भागीदारी आिण कंपनी यातील फरक ओळखा .
11. भागीदारी आिण िहंदू अिवभ कुटुंब यां यातील फरक ओळखा .
12. एक छोटी टीप िलहा:-
a भागीदारी
b भागीदारी डीड
c िवशेष भागीदारी
d भागीदारीच े िवघटन
munotes.in
Page 117
117 १०
मया िदत दािय व भागीदारी या काय आिण मया िदत दािय व
भागीदारी चे व प [िवभाग : 2, 11 -12, 55 -58]
घटक रचना :
१०.० उि ्ये
१०.१ िवषय प रचय .
१०.२ या या आिण अथ
१०.३ एलएलपी या समाव ेशासाठी ि या
१०.४ LLP ची वैिश ्ये
१०.५ मया िदत दािय व भागीदारी फम (LLP) म ये िनयु भागीदार
१०.६ मया िदत दािय व कराराची (LLP) आव यक कलम े
१०.७ एलएलपीच े फायद े आिण तोटे
१०. ८ मया िदत दािय व भागीदारी आिण भागीदारी यां यातील फरक
१०. ९ मया िदत दािय व भागीदारी आिण कंपनी यां यातील फरक करा
१०.10 सारांश
१०.११
१०.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● LLP कायदा 2008 ची संक पना समजण े
● LLP या समाव ेशाची ि या समजण े
● याचे फायद े आिण तोटे समजण े.
● भागीदारी कंपनी आिण LLP मधील फरक समजण े
● खाजगी कंप या, फम चे पांतर LLP म ये कर यासाठी पाळ या जाणार ्या ि या
समजण े munotes.in
Page 118
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
118 १०.१ िवषय प रचय .
2008 म ये भारतात एक ीकोन िकंवा मया िदत दािय व भागीदारी (LLP) ची क पना
आली . LLP म ये, फम आिण कंपनी दो ही भागीदारीची वैिश ्ये आहेत. LLP ही सं था
कॉप रेट आहे आिण भागीदारा ंपासून वेगळी आहे
जसे सु सद य कंपनीपास ून वेगळे असतात . हे सव मा य आहे आिण उ ोजका ंम ये
संघटनेचे पसंतीचे व प जसे ते समािव करते. भागीदारी फम आिण कंपनी दो हीच े
फायद े एकाच व पात संघटना जी एकाच यासपीठावर आहे. अशा कारे LLP हे
चांग या वैिश ्यांचे चांगले िम ण आहे. LLP मया िदत दािय व भारतातील भागीदारी
कायदा , 2008 ारे िनयंि त केले जातात .
१०.२ या या आिण अथ
“मया िदत दािय व भागीदारी िकंवा एलएलपी भागीदारीचा एक कार आहे जेथे वैयि क
भागीदार दुस या भागीदा रा या गैरवत नासाठी जबाबदार नाही. कंपनी कंपनीचा हा कार
बह तेकदा वै क य प त म य े आढळतो , कायदा काया लये िकंवा लेखा सं था जेथे दािय व
एक मोठी सम या आहे. िन काळजीपण े सेवा करत असल े या इतर भागीदारा ंमधील िनद ष
भागीदार हे संर ण करते."
LLP हणज े मया िदत दािय व भागीदारी . हे एक पया यी कॉप र ेट आहे जे भागीदारी या
लविचकत ेसह कंपनी या मया िदत दािय वाच े फायद े दान करते. LLP ही कायद ेशीर
सं था आहे आिण यासाठी या या मालम ेची संपूण या ी परंतु भागीदाराच े दािय व
यां यापुरते मया िदत आहे LLP म ये योगदान जबाबदार आहे.
LLP म ये, एक भागीदार दुसर्या या चुक या कामासाठी जबाबदार राहणार नाही तर तो
केवळ या या वतः या कृत साठी जबाबदार असेल. एलएलपी संक रत फॉम असे
हणतात कारण ते कंपनी आिण भागीदारी यां यातील दो ही सं था संरचनांचे गुणधम
समािव करते.
१0.३ एलएलपी या समाव ेशासाठी ि या
िनयु भागीदारा ंची ओळख :
LLP या वतीने कोण काम करेल ते दोन िनयु भागीदार असाव ेत. िनयु केले यांपैक
िकमान एक भागीदार भारतातील रिहवासी असण े आव यक आहे ( हणज े, जी य
भारतात रािहली आहे एका वषा या आधी या 182 िदवसा ंपे ा कमी नाही).
िडिजटल वा री िमळवा : तािवत िनयु भागीदारा या िडिजटल वा री घेणे,
ऑनलाइन दाखल करणे आव यक आहे. येक फम साठी अज , मं ालयाकड े ऑनलाइन
दाखल केला जातो. munotes.in
Page 119
मया िदत दािय व भागीदारी या काय
आिण मया िदत दािय व भागीदारी चे
व प [िवभाग : 2, 11 -12, 55 -58]
119 कॉप र ेट अफेअस (MCA), यावर LLP चे अज दार आिण भागीदार यांनी िडिजटल
वा री करणे आव यक आहे.
एलएलपी या नावाच े आर ण :
एमसीए पोट लवर नाव शोध सुिवधेची उपल धता तपासण े आव यक आहे तसेच याचा
वापर क न फॉम 1 म ये नाव आर णसाठी नाव आिण अज करावा . एलएलपी िनयमा ंचा
िनयम 18 म ये करणे दान करतो यानुसार पुढे कोणत े नाव आरि त केले जाणार नाही
ते नाव असू नये िच हे आिण नावे (अयो य वापरास ितबंध) अंतग त ितबंिधत कायदा ,
1950.
इ कॉप र ेशन द तऐवज सादर करणे: िनगमन द तऐवज खालील माण े आहेत-
1. काया लया या प याचा पुरावा आिण LLP या न दणीक ृत काया लयाचा प ा.
2. तािवत नावात कोणत ेही श द(ले) असतील तर मंजुरीची त िकंवा अिभ य (ने)
यांना क सरकारची मंजुरी आव यक आहे.
3. सद या ं या ओळखीचा पुरावा आिण िनवासी प ा
4. अंतभू त द तऐवजात LLP चे तािवत नाव आहे
5. जर, िनयु केले या भागीदाराकड े डीआयएन नसेल तर ते करणे आव यक आहे संल न
करा
6. िविहत नमु यातील एकतर यावसाियका ंनी वा री केलेले िवधान अिधव ा , चाट ड
अकाउ ंटंट, कॉ ट अकाउ ंटंट्स, हे सव सांगतात. िनिम ती िकंवा िनगमनासाठी या
आव यकता ंचे पालन केले जाते.
7. सव िनयु भागीदारा ंकडे िडिजटल वा री असण े आव यक आहे.
8. LLP आिण/िकंवा कंपनीचे तपशील यात भागीदार िकंवा िनयु केले आहेत भागीदार
हा िद दश क/भागीदार असतो
9. फॉम 2 म ये LLP समािव कर यासाठी अज करा
१0.४ LLP ची वैिश ्ये
1. बॉडी कॉप र ेट: एलएलपी ही बॉडी कॉप र ेट आहे आिण ितचे सं था आिण ते कंप यांशी
सा य वेगळे कायद ेशीर आहे.
2. िनिम तीची िकंमत: िनिम तीची िकंमत कमी आिण अनुपालन आहे आिण कंप यां या
तुलनेत िनयम कमी लागू होतात .
3. उ रदािय व : येक भागीदाराची जबाबदारी भागीदारान े केलेले योगदान पय त मया िदत
आहे. munotes.in
Page 120
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
120
4. िहशोबा या पु तका ंची देखभाल : एलएलपीन े खा याची पु तके अिनवाय पणे यो य
देखभाल केली पािहज े. खाती रोख आधारावर िकंवा जमा आधार असू शकतात .
5. करार: हा एक संक रत कारचा िनगमन आहे. LLP मधील भागीदारा ं या संदभा त
आव यक करार आहे. हणून एलएलपीच े सार करार आहे.
6. LLP कराराम य े बदल: LLP ला एलएलपी करार, कोणत ेही बदल याब ल कंपनीचे
िनबंधक मािहती दाखल करणे आव यक आहे.
7. िनयु भागीदार : LLP म ये िकमान 02 िनयु भागीदार असाव ेत. िनयु भागीदार
LLP म ये भागीदार सि य भूिमका बजावतील .
भरलेला अज , कागदप े आिण आव यक शु क रिज ार ऑफ कंपनीज (ROC) कडे
समाव ेशासाठी अज सादर करणे सादर केले असेल. छाननीन ंतर या चौदा िदवसा ं या आत
ते िनगमन माणप देईल. एलएलपीच े िनगमन चे माणप हे कंप यां या िनगमन
माणप ासा रखे आहे. जो एक िनणा यक पुरावा आहे जो नंतर नाकारता येणार नाही.
माणप LLP म ये आ याचा पुरावा आहे अि त व आिण कॉप र ेट यि म व आिण
वतं कायद ेशीर अि त व आहे.
१0.५ मया िदत दािय व भागीदारी फम (LLP) म ये िनयु भागीदार
येक एलएलपी म ये िनयु हणून ओळख या जाणार ्या िकमान दोन य असण े
आव यक आहे. भागीदार या दोन भागीदारा ं यित र यापैक एकान े िनवासी असण े
आव यक आहे. भारत ( हणज ेच, जी य भारतात १८२ िदवसा ंपे ा कमी नाही लगेच
आधी या एका वषा पूव ). िनगमन द तऐवज िनयु भागीदार कोण असतील यांची नावे
दश वून यवसाय आिण इतर ओळख िनिद करा.
येक िनयु भागीदारान े DPIN जो िनयु भागीदार ओळख मांक आहे. आता
याऐवजी डीपीआयएन ा करणे आव यक आहे, येक भागीदार याला िनयु
भागीदार हणून िनयु केले जाईल याने डीआयएनसाठी अज करणे आव यक आहे
डीपीआयएनसाठी नाही. (मया िदत दािय व सुधा रत भागीदारी िनयम, 2009.) DPIN
आिण DIN दो ही धारण केले या य , यांचे डीपीआयएन र झाले आहे. डीपीआयएन
िमळव यासाठी य ला कंपनी (संचालक ओळख मांक) 2006 िनयमा ंतग त DIN-1
फॉम , अज करावा लागेल.
मया िदत दािय व भागीदारी फम िनयु कोण याही कारणा तव र जागा 30 िदवसा ं या
आत भागीदार िनयु क शकते. येक भागीदार भागीदारीम य े िनयु भागीदार
अस याच े मानल े जाते, जर तेथे कोणत ेही िनयु केलेले भागीदार नसेल, िकंवा कोण याही
वेळी फ एक िनयु भागीदार अस यास . munotes.in
Page 121
मया िदत दािय व भागीदारी या काय
आिण मया िदत दािय व भागीदारी चे
व प [िवभाग : 2, 11 -12, 55 -58]
121 भागीदार िनयु सव कृती, बाबी आिण गो ी कर यासाठी जबाबदार असतात , यासाठी
िलिमट ेड या तरतुद चे पालन कर यासाठी करणे आव यक आहे. उ लंघन म ये LLP
दािय व भागीदारी कायदा आिण ते लादल े या सव दंडांना जबाबदार आहेत.
१०.६ मया िदत दािय व कराराची (LLP) आव यक कलम े
भागीदार हणून मया िदत दािय व भागीदारी यां यातील करारा ार े शािसत आहे, एलएलपी
कराराची तयारी करणे हे एक आव यक काय आहे आिण उप म आिण संबंध िनयंि त
करणार े िविवध घटक समािव कर या साठी आव यक भागीदारा ंम ये आिण LLP आिण
या या भागीदारा ंम ये. ते खालील माण े आहेत:-
A. या या / या या खंड
B. िनयु केले या भागीदारा ंची नावे
C. कायद ेशीर यवसाय कलम
D. न दणीक ृत काया लय खंड
E. भांडवल आिण योगदान खंड
F. भागीदारी /कंपनीचे LLP म ये पांतर यो य अस यास अशा ता यात घे यासाठी कलम े
भागीदारा ंमधील सामा य अटी:
a) जोडीदारा या िनवृ ीनंतर नवीन भागीदाराचा वेश
b) भागीदारा या समा ीची तरतूद
c) जोडीदाराचा राजीनामा आिण जोडीदारा या हकालप ी या अटी
d) भागीदारा ंचे ह क आिण कत ये
e) न याची वाटणी /तोट्याची वाटणी
f) सिद छा म ये वाटा र कम
g) भागीदारा ं या बैठका
h) मतदानाचा ह क आिण याचा िनधा र
i) भागीदारा ंचे िनब ध ािधकरण
j) आव यक सं येची संमती आव यक असल े या काय ा ंसाठी या तरतुदी भागीदारा ंची
ट केवारी
k) लेखापरी का ं या िनयु ची तरतूद munotes.in
Page 122
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
122 l) ऑिडटर काढून टाक याची तरतूद
m) बँक खा या ंवर वा री करणा या ंसाठी नामांकन, करार इ.
n) भागीदारा ंचे आिथ क याज असाइनम ट
o) कायद ेशीर ितिनधीच े अिधकार
p) एलएलपी या कालावधीसाठी तरतूद आिण ऐि छक तरतूद बंद करणे
q) मीिटंगसाठी तरतूद, मीिटंगम य े रेकॉिड ग इ.
r) करारातील बदल/दु तीची तरतूद
s) िववादा ंचे िनराकरण कर यासाठी लवाद खंड जर असेल तर
t) भिव यात होऊ शकणार े बदल आिण यासाठीची ि या
१०.७ एलएलपीच े फायद े आिण तोटे
LLP भारतात समािव कर याच े खालील फायद े आहेत:
1. िकमान योगदानाची आव यकता नाही:
LLP म ये िकमान भांडवल आव यक नाही. LLP सह िकमान संभा य भांडवल तयार केले
जाऊ शकते. भागीदाराच े मूत , जंगम िकंवा थावर िकंवा अमूत मालम ा िकंवा इतर फायद े
एलएलपी योगदान असू शकते.
2. यवसाया या मालका ंवर मया दा नाही:
LLP साठी िकमान िकमान 2 भागीदार आव यक आहेत आिण भागीदारा ंची कमाल सं या
यावर कोणतीही मया दा नाही. हे कंपनी याम य े 200 पे ा जा त नस याच े बंधन आहे
सद य ाय ह ेट िलिमट ेड या िव आहे.
3. न दणीची िकंमत कमी आहे:
िकमती या तुलनेत LLP न दणी कर याची िकंमत कमी आहे ाय हेट िलिमट ेड िकंवा
पि लक िलिमट ेड कंपनी समािव करणे.
4. अिनवाय ऑिडटची आव यकता नाही:
सव कंप या, मग ते खाजगी असोत क साव जिनक , यांचा वाटा िवचारात न घेता.
भांडवल, यां या खा या ंचे ऑिडट करणे आव यक आहे. परंतु एलएलपी या बाबतीत ,
अशी कोणतीही अिनवाय आव यकता नाही. हे मह वप ूण अनुपालन लाभ हणून ओळखल े
जाते.
munotes.in
Page 123
मया िदत दािय व भागीदारी या काय
आिण मया िदत दािय व भागीदारी चे
व प [िवभाग : 2, 11 -12, 55 -58]
123 5. भागीदार इतर भागीदारा ं या कृतीसाठी जबाबदार नाहीत :
भागीदारीत भागीदार एकमेकांचे यु युअल एजंट असतात आिण हणूनच कोण याही
एकट्या भागीदारान े केले या कोण याही चुक या कृतीसाठी ते जबाबदार असतात . कारण
तेथे पर पर संबंध आहे. LLP म ये भागीदार केले या चुक साठी दुसरा भागीदार
जबाबदार नाही.
6. िवरघळ यास सोपे िकंवा वाइंड-अप:
सरकारी औपचा रकता नस याम ुळे एलएलपी िवसिज त करणे िकंवा संपवणे सोपे आहे.
िनयमा ंचे पालन करणे आव यक आहे.
7. लविचकता :
एलएलपी ही एक संक रत िचंता अस यान े, यात भागीदारीची चांगली वैिश ्ये आिण
कंपनीची चांगली वैिश ्ये समािव आहेत. मया िदत दािय व भागीदारी (LLP) आहे.
कॉप र ेट सं था जी सं था मक लविचकता समाकिलत करते.
मया िदत दािय व संर णासह भागीदारी मया िदत दािय व कंपनी.
8. पालन न के याब ल दंड:
एलएलपीला दरवष आयकर रटन भरणे आव यक आहे. जरी ते तसे करत नाही LLP
कडे कोणतीही ि या नसली तरीही िकंवा सु ि थतीत असेल, जर LLP फॉम 8 िकंवा
फॉम 11 (LLP वािष क फाइिल ंग), ित फॉम ित िदवस १०० पये दंड लागू आहे.
9. LLP लोका ंकडून िनधी उभा शकत नाही:
LLP हणज े मया िदत दािय व भागीदारी हणज े कंपनी फॉम या यवसायात फ
भागीदार भांडवल आिण यांचे योगदान देतात दािय व यां या भांडवली योगदाना या
मया देपय त मया िदत राहते. यवसाय यामुळे LLP कोण या ही व पात जनतेकडून िनधी
उभा शकत नाही.
10. उ च आयकर दर: . 250 कोटी पय त उलाढाल असल े या कंपनीसाठी आयकर दर
25% आहे. तथािप , LLP वर 30% दराने कर आकारला जातो.
दािय व भागीदारा ं या वैयि क मालम ेपय त वाढू शकते:
अशा प रि थतीत सव भागीदारा ंचे दािय व सव िकंवा कोणासाठीही LLP ची इतर कज
अमया िदत असत े. पण अशा संगातही वैयि क मालम ेची अशा इतर कजा ची पूत ता
कर यासाठी भागीदार थकल ेले नाहीत , परंतु उ रदािय व केवळ फस या ि याकलापा ं या
मया देपय त िव ता रत आहे.
munotes.in
Page 124
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
124 १0. ८ मया िदत दािय व भागीदारी आिण भागीदारी यां यातील फरक
पॉईंट्स मया िदत दािय व
भागीदारी भागीदारी
अथ आिण
या या
LLP हा एक संक रत
यवसाय कार आहे जो
भागीदारी आिण कंपनीचे
एकि त फायद े ऑफर करतो यवसाय सं थेतील अनपेि त
घटना ंची पूत ता कर यासाठी
महसूल राखीव तयार केला जातो
कायदा मया िदत दािय व भागीदारी
कायदा 2008 भारतीय भागीदारी कायदा 1932
न दणी न दणी अिनवाय आहे न दणी ऐि छक आहे
कायद ेशीर
ि थती LLP ला कायद ेशीर दजा आहे भागीदारी ही वेगळी कायद ेशीर
सं था नाही
शा त
उ रािधका
र
कंपनी सारखी न दणीक ृत फम
अस यान े शा त उ रािधकार
उपि थत आहे. दुसरे हणज े
भागीदार एलएलपीम य े येतात
आिण जाऊ शकतात भागीदारीम य े शा त उ रािधकार
f चे वैिश ्य उपि थत नाही
जा तीत
जा त
भागीदारा ं
ना
परवानगी
आहे LLP मधील भागीदारा ं या
सं येनुसार अशी कोणतीही
मया दा घाल या त आलेली
नाही
िकमान . बँिकंग या बाबतीत 2
भागीदार आिण जा तीत जा त
10 भागीदार आिण इतर
यवसाया या बाबतीत जा तीत
जा त 20 भागीदार .
१0. ९ मया िदत दािय व भागीदारी आिण कंपनी यां यातील फरक करा
पॉईंट्स कंपनी मया िदत दािय व भागीदारी
कायदा भारतीय कंपनी कायदा
2013 मया िदत दािय व कायदा 2008
सभा
ठेव यासाठी कंपनी
आव यक आहे
दर यान िकमान 4 बोड
बैठका वष भरात घेणे
आव यक आहे. अशा बैठका घे याची गरज नाही.
munotes.in
Page 125
मया िदत दािय व भागीदारी या काय
आिण मया िदत दािय व भागीदारी चे
व प [िवभाग : 2, 11 -12, 55 -58]
125 ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनीच े एलएलपीम य े पांतर:
कलम 56, ( अनुसूची III आिण IV) LLP कायदा - 2008 एक ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनी
िकंवा असूचीब व जिनक कंपनी मया िदत म ये पांत रत होऊ शकते. कलम 56 या
तरतुद नुसार दािय व भागीदारी आिण एलएलपी कायदा , 2008 ची ितसरी आिण चौथी
अनुसूची. मया िदत दािय व भागीदारी बह िवध फाय ा ंमुळे लोकि य आहेत कारण ते दो ही
कंपनी आिण भागीदारी फम चे िम ण आहेत. LLP ऑफर कंपनीचे फायद े आिण
भागीदारीची लविचकता . मया िदत दािय व भागीदारी ही एक कायद ेशीर सं था आहे िजथे
उ रदािय व भागीदार मया िदत आहेत. एलएलपी करार आिण होि ड ंगम य े वतः या
नावावर मालम ा वेश क शकतात. या लेखात ाय ह ेट िलिमट ेड या पांतरणाची
LLP म ये कंप या संक पना समािव आहे. ाय ह ेट िलिमट ेड कंपनीचा येक भागधारक
म ये कंपनीचे पांतर कर यासाठी िवधान आिण संमती सादर करणे आव यक आहे.
कंपनीच े एलएलपीम य े पांतर कर याची ि या -
बोडा ची सभा बोलावली जाईल आिण यासाठी बोडा चा ठराव पास केला जाईल
कंपनीचे एलएलपीम य े असे अिभ ेत पांतर.
कंपनी या पांतरणासाठी सव भागधारका ंची लेखी संमती LLP म ये वेश करणे
अिनवाय आहे.
मंडळाचा ठराव आिण तािवत ऑ ज े ट संल न क न कंपनी नाव उपल धता
अजा सह खंड या रिज ारकड े नाव उपल धत ेसाठी अज दाखल करणे.
एकदा नाव मंजूर झा यान ंतर, ते सवा या य अंमलबजावणीसाठी आव यक आहे
आव यक कागदप े जसे क संमती, सद य प क इ. आिण फाइल फॉम आिण
रिज ार ऑफ कंपनीज (ROC) सह फॉम 18.
१०.१० सारांश
एलएलपी हा संक रत कार आहे. भागीदारी आिण कंपनी या वैिश ्यांचे हे चांगले िम ण
आहे. एक ीकोन िकंवा मया िदत क पना दािय व भागीदारी (LLP) 2008 म ये भारतात
आली .
LLP या िनगमनासाठी ि या िनयु भागीदारा ंची ओळख : िडिजटल वा री िमळवा:
एलएलपी या नावाच े आर ण , इ कॉप र ेशन द तऐवज सादर करणे:
LLP ची वैिश ्ये: बॉडी कॉप र ेट, िनिम तीची िकंमत: दािय व : खा या ं या पु तका ंची
देखभाल : करार: एलएलपीम य े बदल करार, िनयु भागीदार :
मया िदत दािय वाम य े िनयु भागीदार पाट नरिशप फम (LLP) िलिमट ेडची आव यक
कलम े दािय व करार (LLP): या या / या या खंड, नावे िनयु भागीदार . कायद ेशीर munotes.in
Page 126
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
126 यवसाय कलम , न दणीक ृत काया लय कलम , भांडवल आिण योगदान खंड, चे पांतरण
झा यास LLP म ये भागीदारी /कंपनी अशा टेकओ हरसाठी यो य कलम , LLP चे फायद े
आिण तोटे:- नाही
िकमान योगदानाची आव यकता , मालका ंवर यवसाय मया दा नाही, न दणी खच कमी
आहे. ऑिडट स ची आव यकता नाही, भागीदार इतर भागीदारा ं या कृतीसाठी जबाबदार
नाहीत : सोपे िवरघळण े िकंवा वाइंड-अप: लविचकता , पालन न के याब ल दंड
१०.११
1. LLP चे व प प करा
2. LLP चे फायद े आिण तोटे काय आहेत?
3. LLP म ये िनयु भागीदार कोण आहे? भागीदारी यवसाय आयोिजत कर यासाठी
यांची भूिमका प करा.
4. LLP या समाव ेशाची ि या प करा.
5. कंपनी आिण LLP म ये फरक करा.
6. LLP आिण या या भागीदारा ं या दािय वाची या ी आिण मया दा सांगा.
7. टीपा िलहा:
a एलएलपीची संक पना
b िनयु भागीदार
c एलएलपीचा समाव ेश
d एलएलपीम य े पांतर
munotes.in
Page 127
127 ११
LLP आिण भागीदारा ंची उ रदािय व एलएलपी िवघटन
आिण वाइंिडंग ऑफ द मया िदत दािय व भागीदारी ची या ी
आिण मया दा
घटक रचना :
११.० उि ्ये
११.१ िवषय प रचय
११.२ भागीदारा ंचे दािय व
११.३ LLP ची समा ी
११.४ ि हसल लॉअर [कलम 31]
११.५ सारांश
११.६
११.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● भागीदारा ं या दािय वाची मया दा आिण मया दा समजण े
● भागीदारीच े दािय व समजण े
● LLP अंतग त भागीदारा ंचे दािय व समजण े
● ि हसल लोइंगची संक पना समजण े
● LLP ची समा ी ि या समजण े
११.१ िवषय प रचय
मया िदत दािय व भागीदारी (LLP) ही एक सं था आहे आिण भागीदारा ंचे दािय व मया िदत
आहे, केवळ भागीदारा ंचे दािय व यां या यावसाियक भूिमकांम ये वाढ केली. एलएलपी ही
कंपनीचा संकर आहे आिण भागीदारी या संरचनेकडे वाढ या मंजुरीने पािहल े जात आहे.
दुसरे हणज े ते करत नाहीत , कोण याही भागीदारा या गैरवत नासाठी वैयि क र या
जबाबदार धरले.
११.२ भागीदारा ंचे दािय व
मया िदत दािय व भागीदारी काय ाच े कलम 26-31 आिण भागीदारा ं या दािय वाची
मया दाचे वण न करते. munotes.in
Page 128
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
128 या कलमा ंतग त केले या तरतुद नुसार, एलएलपीमधील येक भागीदार आहे भागीदारी
यवसाया या उ ेशांसाठी एजंट परंतु याचा एजंट नाही भारतीय भागीदारी कायदा 1932
अंतग त यां यासारख े कोणत ेही भागीदार असायच े.
हा िवभाग एका भागीदाराच े दािय व दुस या भागीदाराप े ा वेगळे करतो , एलएलपी भागीदार
पण बॉडी कॉप र ेट अस यान े पाट नरची येक कृती बंधनकारक असत े. हे एखा ा िविश
भागीदारास या या वैयि क मतेम ये बांधील नाही.
भारतीय भागीदारी कायदा , या या भागीदारा ंसाठी भागीदारी हेतूसाठी एजंटची भूिमका
देखील दान करतो . यांनाही भागीदारीच े एजंट बनवल े आहे, यवसाय आिण इतर
भागीदार नाही. कोण याही िवसंगती या बाबतीत , भागीदारा या कृतीतून उ वल े या
दािय वाची सुटका केली जाईल , थमतः फम ची मालम ा आिण जर ती कमी पडली तर
चूक करणा या भागीदाराकड ून वैयि क मालम ा काढून घेतली जाईल .
११.३ LLP ची समा ी
कलम 27 – मया िदत दािय व भागीदारी या दािय वाची या ी :
या िवभागा ार े भागीदार िकंवा संपूण LLP िनमा ण होणा या दािय वा ं या मया देचे वण न केले
आहे. यांचे खालील माण े वग करण केले जाऊ शकते:
1. काय कर यास अिधक ृत नसले या य चे दािय व .
2. चुक या कृ यामुळे िकंवा भागीदाराच े दािय व अस यास LLP चे दािय व वगळण े
3. एक सं था हणून LLP चे दािय व .
१. काय कर यास अिधक ृत नसले या य च े दािय व .
हा िवभाग दान करतो क LLP भागीदारान े केले या कोण याही गो ीला बांधील नाही
भागीदाराला तसे कर याचा अिधकार नस यास एखा ा य शी या या यवहारात ,
आिण य , याला याची जाणीव आहे क िविश भागीदाराकड े नाही असे वाग याचा
अिधकार िकंवा याला भागीदार अस याच े मािहत नाही.
२. चुक या कृ यामुळे िकंवा भागीदाराच े दािय व अस या स LLP चे दािय व वगळण े
हा िवभाग अट या अधीन आहे, एलएलपी जबाबदार अस यास यवसायाचा माग आिण
या या अिधकाराचा वापर. ितसर ्या य या भागीदारा ं ारे या या चुक या कृतीमुळे
दािय व उ वल े अ याचा रत प भागीदार आिण LLP िव खटला भ शकतो , यांना
संयु पणे आिण वतं पणे उ रदायी ध न ठेवू शकतो , परंतु यांना एकट्याने काय वाही
सु केली जाऊ शकत नाही.
3. एक सं था हणून LLP चे दािय व .
कलम 27(3) अ वय े तरतूद कर यात आली आहे क ारे होणार े कोणत ेही दािय व LLP हे
याचे संपूण दािय व असेल आिण ते वैयि क र या भागीदारा ंवर देऊ शकत नाही.
एलएलपी ही सं था कॉप र ेट अस यान े करारा ंम ये वेश कर यास पा आहे आिण जर munotes.in
Page 129
LLP आिण भागीदारा ंची उ रदािय व
एलएलपी िवघटन आिण वाइंिडंग ऑफ द
मया िदत दािय व भागीदारी ची या ी आिण मया दा
129 असा करार सौ य केला गेला तर LLP संपूण पणे याचे एजंट, भागीदार इ. दािय वाची पु ी
केली जाते.
भागीदारा ं या दािय वाची या ी :
LLP या कलम 28 म ये असे नमूद केले आहे क भागीदारास नुसार बंधनकारक केले
जाणार नाही. कलम 27(3) या या वैयि क मतेनुसार, कारण तो LLP म ये भागीदार
आहे.
तथािप , तो कोण याही चुक या कृ यासाठी यां या जबाबदारीपास ून दूर जाऊ शकत नाही
या या कायद ेशीर अिधकारा या मया देबाहेर, या या वैयि क मतेने केले.
पुढे असे हटल े जाऊ शकते क , LLP आिण भागीदार संयु पणे आिण वतं पणे आहेत
कलम 27(2) अंतग त जबाबदार , कारण भागीदारान े केलेले चुक चे कृ य LLP ारे मूलतः
मा यता ा , कोण या ही नुकसानीसाठी ते जबाबदार आहे िकंवा नुकसान झाले.
इतर प ाकड ून झाले या कोण याही नुकसानीसाठी LLP जबाबदार धरले जाऊ शकते
आिण कोण याही चुक या कृतीसाठी LLP आिण भागीदार यवसायादर यान भागीदारा ार े
दोघांनाही जबाबदार धरले जाऊ शकते.
होि ड ंग आउट [ कलम २९]:
या कलमान े हो ड आउट कर या या त वासाठी तरतुदी के या आहेत. कोणतीही
एलएलपीचा भागीदार हणून काम करणा या य ला जबाबदार धरले जाईल . जी य
अशा ितिनिध वा या िव ासान े LLP ला ेिडट देते.
याचा अथ असा क बाहेर ठेवणारा भागीदार ए टोप ेल आिण कोण याही आिथ क
कारणा तव होणार े दािय व नाकार यापास ून ितबंिधत याला िकंवा LLP कडून
िमळाल ेली मदत ारे बांधील असेल. यांना िमळाल े या आिथ क फाय ा ं या मया देपय त
प यामुळे एलएलपी ितस या मांकावर जाईल .
फसवण ुक या बाबतीत अमया िदत दािय व [ कलम ३०]:
हा िवभाग ते हापास ून मया िदत दािय वा या त वाला अपवाद हणून काय करतो ते या या
भागीदारा ंवर आिण LLP वर अमया िदत दािय व लादत े जर ....
LLP आप या कज दारांची फसवण ूक कर याचा मानस आहे
एलएलपी फस या कारवाया कर यासाठी वेश केला आहे.
या करणात सव भागीदारा ंचे दािय व सव िकंवा LLP ची कज इतर कोण याहीसाठी
अमया िदत आहे. पण अशा संगातही वैयि क मालम ा ंचा अशा इतर कजा ची वसुली
कर यासाठी भागीदारा ंचा िनचरा होणार नाही, तर फस या ि या या मया देपय तच
िव ता रत दािय व आहे. एलएलपी फसवण ूक केली गेली आहे हे थािपत के यास
दािय वापास ून दूर जाऊ शकते munotes.in
Page 130
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
130 LLP िकंवा LLP या मािहतीिशवाय भागीदारा ं ारे अशा फस या गो ची मािहती नसते. हे
सव दािय व आिण फ LLP ला सूट देईल फस या ि यासाठी भागीदारास जबाबदार
धरले जाईल .
अशी कोणतीही कृती केली जात अस यास दोन वष कारावासाची आिण दंड िश ा होईल.
अशा फसवण ुक मुळे काही नुकसान झा यास ि या ही LLP आिण भागीदाराची परतफ ेड
कर याची जबाबदारी आहे.
११.४ ि हसल लॉअर [कलम 31]
2सव साधारण अथा ने िश ी वाजवण े हणज े एखा ा या चुक चे काम उघड करणे हे चुक चे
कृ य संपु ात आण याचा हेतू. हा िवभाग असा भागीदार अस यास भागीदारावर दंड िकंवा
कारावास लाद यापास ून उपशमन दान करतो . पुढे येऊन फसवण ूक केली आहे या या
िवरोधात तपास केला जात आहे याब ल मौ यवान मािहती दे याचे ठरवत े. कोणाचाही
भागीदार िकंवा कम चारी नाही एलएलपी िड चाज , पदावनत , िनलंिबत, धमक , छळ िकंवा
आत असू शकते. या या अटी व मया िदत दािय व भागीदारी िकंवा रोजगार शत ंशी इतर
कोण याही कार े भेदभाव केला जातो. फस या ि या श य ितत या लवकर समोर
आणा यात हणून हा िवभाग य न करतो .
११.५ सारांश
एलएलपी हा संक रत कार आहे. भागीदारी आिण कंपनी या वैिश ्यांचे हे चांगले िम ण
आहे. दािय व भागीदारी (LLP) एक ीकोन िकंवा मया िदत क पना 2008 म ये भारतात
आली .
मया िदत दािय व भागीदारी या दािय वाची या ी : य च े दािय व काय कर यास
अिधक ृत नाही. जर भागीदाराची देय देयता असेल तर LLP चे दािय व चुक चे कृ य िकंवा
वगळण े. एक सं था हणून LLP चे दािय व कायदा कर यास अिधक ृत नसलेली य ,
चुक चा कायदा िकंवा वगळ याम ुळे दािय व , भागीदारान े खच के यास LLP चे दािय व
वीकारत े.
११.६
1. LLP मधील भागीदारी या दािय वाची या ी प करा.
2. टीपा िलहा:
a ि हसल लॉअर
b होि ड ंग आउट
c फसवण ुक या बाबतीत अमया िदत दािय व
munotes.in
Page 131
131 १२
ाहक संर ण कायदा १९८६
घटक रचना :
१२.0 उि े
१२.१ िवषय प रचय
१२.२ काय ा या अमलबजावणीची कारण े
१२.३ उि े आिण कारण े
१२.४ संबंिधत श दां या या या
१२.५ सारांश
१२.६
१२.0 उि े
● ाहक संर ण काय ाचा वापर कसा करावयाचा व या संबंधी या िविवध श दां या
या या .
● ाहक संर क सिम या ंची मािहती .
● ाहक त ारी िनवार याची यं णा.
१२.१ िवषय प रचय
ाहक संर ण काय ाच उि हणज े ाहका ं या िहताच े संर ण करणे, ाहका ं या
सिम या थापन करणे व यां या त ारी दूर कर यासाठी यं णा उभी करणे व या
अनुषंगाने यां या िहता या इतर गो ची चचा करणे. हा कायदा अमलात ये याआधी सु ा
इतर अनेक काय ा या मदतीन े ाहका ं या िहताच े संर ण केले जात होते. परंतु दोष पूण
व तू व सदोष सेवा व अवा तव िकंमत या गो ीपासून पूव चे कायद े ाहका ं या िहताच
संर ण कर यास असमथ अस याच िदसून आले. धूत यापारी व उ पादक िविवध मागा ने
ाहका ंची िपळवण ूक करीत होते. दुसरी गो हणज े ाहका ंना आप या अिधकारा ंची
जाणीव न हती . अजून ही ाहका ं या शि शाली संघटना तयार झाले या नाहीत . या सव
गो चा िवचार क न क सरकारन े यासाठी हा खास कायदा पास केला. या काय ाला
आिथ क व सामािजक े ात मह वाच े थान आहे. या काय ाम ुळे ाहका ं या त ारी
व रत व सुलभरी या िमटवण े श य झाले व अ पवधीतच ाहका ंना यां या झाले या
नुकसानीची भरपाई िमळायला लागली . munotes.in
Page 132
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
132 १२.२ काय ा या अमलबजावणीची कारण े
ाहक संर ण कायदा लागू कर यामागील कारण े:
िव ेते अनेक अयो य थांम ये गुंतले होते यात असमाधानी ाहका ं या ाहक
चळवळीच े वाढ होते.
बाजारप ेठ मधील िपळवण ूक चा ाहका ंना िनषेध कर यासाठी , कायद ेशीर यव था
उपल ध न हती .
खा त ेल आिण अ नाम य े मोठ्या माणावर भेसळ झा याम ुळे 1960 या दशकात
िवपणन , साठेबाजी, आिण सरा स अ नट ंचाई वाढू लागली , ाहक चळवळ संघिटत
व पात वाढू लागली .
भारतीय करार काय ासारख े अनेक कायद े चिलत होते. जसे, भारतीय करार
कायदा , व तू िव कायदा , जीवनाव यक व तू कायदा इ.
कोणता कायदा लागू करायचा याबाबत सव सामा य ाहक सं मात असायच े.
1970 पय त दश न भरवण े आिण लेख िलिहण े या ाहक सं थां ारे वापर या
जाणा या मु यतः प ती हो या .
रेशन दुकानांमधील गैर कार आिण जा त गद पाहणे, साव जिनक र ते वाहतूक,
ाहक गट तयार केले गेले.
अलीकड या काळात , भारतात ाहका ं या सं येत मोठी वाढ झाली आहे.
वर नमूद केले या यत्नांमुळे ाहका ंना अ यायकारक यवसायापास ून संर ण
दे यासाठी सरका रला कायदा प ती आण यासाठी भाग पाडल े गेले.
कॅ हेट ए टरची िशकवण ाहक संर णाला चालना देते. हा िस ांत िव े याला
मालातील दोष मािहत असला तरी खरेदीदारास पूण पणे जबाबदार धरत असे.
यामुळे याबाबत , पीिडत ाहकासाठी आव यक आिण तातडीचा उपाय जे नैसिग क भरपाई
देणारा यो य तो कायदा असावा अशी गरज भासू लागली . या िनरी ण करत ाहक संर ण
कायदा 1986 कर यात आला .
१२.३ उि े आिण कारण े
उि े आिण कारणे खालील माण े आहेतः
व तूं या िवपणनापास ून संर ण िमळ याचा ह क जीवन आिण मालम ेसाठी
धोकादायक ;
गुणव ा , माण , साम य , शु ता याब ल मािहती दे याचा अिधकार , ाहका ंना
अ यायापास ून संर ण दे यासाठी व तूंची मानक आिण िकंमत यापार प ती ; munotes.in
Page 133
ाहक संर ण कायदा १९८६
133 आ त हो याचा अिधकार , जेथे श य असेल तेथे, या ािधकरणापय त वेश
पधा मक िकंमत वर व तू;
ऐक याचा आिण ाहका ं या िहताची खा ी बाळग याचा अिधकार यो य मंचांवर यो य
िवचार करा;
अनुिचत यापार प त िव िनवारण िमळिव याचा अिधकार िकंवा ाहका ंचे
अनैितक शोषण ;
ाहक िश णाचा अिधकार
बनावट व तूंपासून संर ण िकंवा फस या सेवांची थांना ो साहन देणे तरतूद.
3. या व तूंचा चार आिण संर ण कर याचा य न केला जातो. रा य तरावर क ात
ाहक संर ण प रषद थापन कर यात येणार आहे.
4. ाहका ं या िववादा ंचे जलद आिण सोपे िनराकरण कर यासाठी , िज हा , रा य आिण
क ीय तर. या अध - याियक सं था हाती घेतील. नैसिग क यायाची त वे आिण एक
िविश व प आिण पुर कार यांना िदलासा दे यासाठी अिधक ृत केले आहे, जेथे यो य
तेथे, भरपाई ाहक मंजूरी िकंवा आदेशांचे पालन न के याब ल दंड अध - याियक सं थांनी
देखील दान केले आहेत.
१२.४ संबंिधत श दां या या या
१) व तूंचा ाहक (कलम २(१) (ड) :
व तूंचा ाहक हणज े
अ) व तू िवकत घेणारा - िकंमत रोख अदा केलेली असेल िकंवा नंतर दे याचे ठरलेले
असेल िकंवा काही पैसे रोख देऊन इतर पैसे नंतर दे याचे ठरलेले असेल.
ब) व तू खरेदी केले या या स मतीन े याचा य उपभोग घेणारा : वत:ला ाहक
हणिवणाया नी पुढील अट ची पूत ता केली पािहज े.
1) िव ेता व ाहक यां याम य े िव चा यवहार झालेला असला पािहज े.
2) िव ही व तूची असावी .
3) खरेदी मोबदला देऊन झालेली असावी .
4) व तूची िकंमत रोख अदा केलेली असावी िकंवा उधारीवर िकंवा अंशत: रोख िकंवा
अंशत: उधारी िकंवा भाडे खरेदी वगैरे प तीन े अदा कर याच े ठरले असाव े.
5) खरेदीदारा या स मतीन े व तूचा वापर करणाराही ाहक समजला जातो.
munotes.in
Page 134
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
134 कोण ाहक नाही?
यानी व तू पुनिव साठी खरेदी केलेली असेल िकंवा इतर यापारी वापरासाठी खरेदी
केलेली असेल तो ाहक या या य ेत बसत नाही. यापारी वापर या सं ेम ये यानी व तू
वत: या पोटा पा याचा धंदा हणून वापरत असेल याचा समाव ेश होत नाही. उदा. टॅ सी
हणून चालिव यासाठी कार िवकत घेणे िकंवा िशं यानी िशलाईच मशीन खरेदी करणे
इ यादी . टॅ सी चालक व िशंपी हे ाहकच ठरतात .
उ पादकानी आपल उ पादन घाऊक यापाया ला िवकल व यांनी ते िकरकोळ यापाया ला
िवकल तर घाऊक यापारी ाहक ठरत नाही कारण यांनी ती व तू पुनिव साठी िकंवा
यापारी वापरासाठी खरेदी केलेली आहे, यापारी उि हणज े नफा कमिव यासाठी
केलेली खरेदी. यात सव कार या यवसाया ंचा समाव ेश होतो.
कंपनीने यवसायासाठी िकंवा आप या संचालका या वापरासाठी कार खरेदी केली तर ती
यापारी कारणासाठीची खरेदी ठरते. (फोड लीिझंग कंपनीसी केस)
२) य (कलम २(आय्) (म) :
य या सं ेत पुढील जणांचाही समाव ेश होतो.
1) न दणी केलेली िकंवा न केलेली भागीदारी सं था.
2) िहंदू अिवभ कुटुंब
3) सहकारी सोसायटी
4) १८६० या सं था न दणी काय ाखाली न दल े या सं था, शाळा, कॉलेज वगैरे.
या काय ाचा लाभ िमळ यासाठी य ाहक असण े आव यक आहे.
३) माल (Goods) :
१९३० या मालिव काय ातील मालाची या या या काय ालाही लागू पडते.
४) सेवा (कलम २ (ओ)) :
सेवा या सं ेत कुठ याही कार या सेवेचा समाव ेश होतो आिण यात बँिकंग सेवा, िव
पुरवठा, िवमा, वाहतूक, ि या करणे, वीज व इतर ऊज चा पुरवठा, िनवास व जेवण,
घरबांधणी, मनोरंजन, बातमी पुरिवणे व इतर मािहती देणे या गो चा समाव ेश होतो. परंतु
वैयि क सेवा व मोफत पुरिवले या सेवेचा समाव ेश होत नाही.
मा यि गत सेवा वगळ यात आलेली आहे. यामुळे वक ला ंनी िदलेली सेवा, मा तरा ंनी
केलेली िशकवणी यांना हा कायदा लागू होत नाही.
munotes.in
Page 135
ाहक संर ण कायदा १९८६
135 ५) ाहक तंटा (कलम २८१) (इ) :
ाहक तंटा हणज े एखा ा ाहका ंनी त ार क न ही याची दखल घेतली गेलेली नाही
अशी त ार होय.
६) त ारदार (कलम २(१) (ब)) :
त ारदार हणज े -
1) ाहक िकंवा
2) कंपनी िकंवा इतर कोण याही चिलत काय ाखाली न दिवल ेली वयंसेवा सं था
िकंवा
3) रा य िकंवा क सरकार जी त ार करते िकंवा
4) एकच िकंवा समान त ार असल े या ाहका ंच समूह
या काय ाखाली भरपाई िमळ यासाठी त ारदार वरीलप ैक एक असला पािहज े. नाहीतर
याला त ार कर याचा अिधकार नाही िकंवा त ार िनवारण यं णेशी संबंध साध याचा
याला अिधकार नाही.
७) त ार (कलम २(१) (क)) :
त ार हणज े पुढील एखा ा गो ीसाठी िलिखत व पात केलेले आरोप :
1) यापा यान े अनुिचत यापारी थेचा वापर केलेला आहे िकंवा यापारा वर अनाव यक
िनब ध लादल ेले आहेत.
2) यांनी खरेदी केले या व तूम ये एक िकंवा अनेक दोष आहेत.
3) यांनी वापरल ेली सेवा िनकृ दजा ची आहे िकंवा अपूरी आहे.
4) यापाया ने कोण याही काय ान े ठरवून िदले या िकंमतीपे ा अिधक िकंमत घेतलेली
आहे िकंवा वे नावर छापले या िकंमतीपे ा अिधक िकंमत आकारल ेली आहे.
5) व तूंचा वापर धोकादायक आहे िकंवा इतर चिलत काय ाचा भंग करणारा आहे.
काय ान े ठरवून िदलेली सव मािहती ाहकाला िदली गेलेली नाही िकंवा व तूचा वापर
कसा करावा याब ल पुरेसे माग दश न केलेल नाही.
या काय ा खाली भरपाई िमळ यासाठीक संबंिधत दोषी य च संपूण नाव व प ा देऊन
लेखी त ार करणे आव यक आहे. त ारदारा ंनी संपूण मािहती ावी व आप याला िकती
भरपाई पािहज े याचाही तपशील ावा.
८) यापारी (कलम २(१)) :
1) जी य व तूची िव िकंवा िवतरण करते व
2) व तूचा उ पादक व
3) व तू वे नात भरणारा (व तूची िव वे नातूनच होत असेल तर) munotes.in
Page 136
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
136 ९) उ पादक (कलम २(१) (ज)) :
उ पादक हणज े जी य -
1) व तूच य उ पादन करते िकंवा यातील काही भागांचे उ पादन करते.
2) िविवध भाग एकि त क न व तू बनिवत े. इथे िविवध उ पादक वेगवेग या भागांचे
उ पादन करतात . उ पादक यां याकड ून भाग िवकत घेऊन एकि त व तू आप या
नावान े बाजारप ेठेत आणतो .
3) दुस यांनी बनिवल े या व तूवर आपल नाव, यापारी खूण वगैरे टाकून बाजारप ेठेत
यांचा उ पादक हणून व तू आणतो .
उ पादकानी िविवध भागांचे उ पादन क न जर आप या शाखेकडे पाठिवल े व शाखेने ते
भाग एकि त क न िवकल े तर ती शाखा उ पादक ठरत नाही.
१०) दोष (कलम २(१) (फ)) :
दोष हणज े व तूतील अपूरेपणा, दजा हीनता , भेसळ िकंवा अशु ता. काही व तूं या शु ते
संबंधी काही काय ात खास िनकष िदले गेलेले आहेत. यापाया नी जर काही गुण व तूम ये
दोष आहेत असा दावा केला असेल तर.
११) कमतरता (Defficiency) ( कलम २(१) (ग)) :
देऊ केलेली सेवा अपूरी िकंवा िनकृ दजा ची असण े, यात दोष असण े, ाहका ंचे समाधान
न होणे.
याय िनवाड े -
1) मुंबई िव ापीठा िव एक िव ा या ने या काय ाखाली दावा गुदरला होता क
प रणाम उशीरा जाहीर केला हणून. कोटा ने दावा फेटाळून लावला कारण िव ाथ हा
िव ापीठाचा ाहक नाही आिण हा कायदा िव ापीठाला लागू होत नाही.
2) अभय कुमार पंडा िव. बजाज ऑटो िल. - कंपनीनी िवकल ेली ेलर दोष पूण िनघाली .
रा ीय ाहक तंटा िनवारण मंचने कंपनीला दंड केला.
3) क सरकार िव. िनलेश अ वाल - टेिलफोनच िबल चुक च होत. कोटा ने सरकारला
दंड केला कारण टेिलफोन ही सेवा असून टेिलफोन वापरणारा ाहक आहे.
१२.५ सारांश
ाहक संर ण कायदा लागू कर यामागील कारण े:
िव ेते अनेक अयो य प त म य े गुंतलेले होते यात असमाधानी ाहका ं या ाहक
चळवळीच े वाढ होते. munotes.in
Page 137
ाहक संर ण कायदा १९८६
137 बाजारप ेठ मधील िपळवण ूक चा ाहका ंना िनषेध कर यासाठी , कायद ेशीर यव था
उपल ध न हती .
िव े याला मालातील दोष माहीत असतो .
उि े आिण कारण े: या िवपणनापास ून संरि त कर याचा अिधकार जीवन आिण
मालम ेसाठी धोकादायक व तू; मािहती िमळ याचा अिधकार आहे मालाची गुणव ा ,
माण , साम य , शु ता, मानक आिण िकंमत याब ल अनुिचत यापार प त पास ून
ाहका ंचे संर ण करणे;
सेवा: “सेवा” हणजे कोण याही वण नाची सेवा संभा य वापरक या साठी उपल ध . "अयो य
यापार सराव" हणज े यापार कोणताही सराव, िव , वापर िकंवा पुरवठ्याला ो साहन
दे यासाठी व तू िकंवा कोण याही सेवे या तरतुदीसाठी , कोण याही अयो य प तीचा
अवल ंब करते िकंवा खालीलप ैक कोण याही प तीसह अयो य िकंवा फस या था
अमलात आणत े,
१२.६
1. ाहक संर ण कायदा लागू कर याची गरज प करा.
2. ाहक संर ण कायदा आिण अंतग त कोण या प रि थतीत , कोण त ार दाखल क
शकतो ?
3. संर ण कायदा अंतग त कोण उपभोक ्ता आहे आिण कोण उपभोक ्ता नाही?
4. अनुिचत यापार प ती काय आहेत?
५. टीपा िलहा:-
a) यापारी b) ाहक वाद
c) कमतरता d) दोष
e) वैयि क सेवेचा करार f) सेवा
g) िनमा ता
munotes.in
Page 138
138 १३
ाहक संर ण मंडळे
घटक रचना :
१३.० उि ्ये
१३.१ िवषय प रचय
१३.२ क ीय ाहक संर ण मंडळे
१३.३ रा य ाहक संर ण मंडळे
१३.४ िज हा ाहक संर ण मंडळे
१३.५ सारांश
१३.६
१३.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● क ीय ाहक संर ण मंडळाची रचना आिण काय प ती
● रा य ाहक संर ण मंडळाची रचना आिण काय प ती
● िज हा ाहक मंडळाची रचना आिण काय प ती
१३.१ िवषय प रचय
िविवध रीतीन े ाहका ंचे िहत संर णासाठी ाहक संर ण कायदा १९८६ अि त वात
आला आहे. धोकादायक असल े या माला या िवपणनापास ून संर ण, जीवन आिण
मालम ा , गुणव ा , माण , साम य याब ल मािहती िमळ याचा अिधकार , ाहका ंना
अ यायापास ून संर ण दे यासाठी व तूंची शु ता, मानक आिण िकंमत यापार प ती
आिण सवा त मह वाच े हणज े ाहक िश णाचा अिधकार , जसे या िविश काय ा ार े
ाहका ंना अिधकार दान केले जातात . पु हा, प रणामकारकत ेसाठी िज हा , रा य आिण
रा ीय तरावरील प रषद आिण मंच ाहका ं या िहताच े संर ण िमळिव यासाठी त ार च े
साधे आिण जलद िनवार ण, या काय ान े थािपत केले आहे.
munotes.in
Page 139
ाहक संर ण मंडळे
139 १३.२ क ीय ाहक संर ण मंडळे
क ीय मंडळाची रचना कलम ४(२) माण े क ीय मंडळात पुढील माण े १५०
सभासद असतील :
1) अ य , क सरकारमधील ाहक िवषयक मं ी हा मंडळाचा अ य असेल.
2) या िवभागाचा उपमं ी (Depu ty) हा उपा य असेल.
3) सव रा याच े अ न व नागरी पुरवठा मं ी.
4) लोकसभ ेतील पाच व रा य सभेतील ३ असे ८ खासदार .
5) अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमातीचा आयु .
6) ाहक िवषयक क सरकारी खाती व वाय मंडळाच े जा तीत जा त २०
ितिनधी .
7) ाहक संघटनेचे िकमान ३५ सद य .
8) िकमान १० मिहला सद य .
9) शेतकरी , यावसाियक व यापारी यांचे जा तीत जा त २० ितिनधी .
10) वरील िवभागात समाव ेश न झाले या परंतु ाहका ं या िहत संर ण क शकणा या
लोकांचे ितिनधी . जा तीत जा त १५.
11) क सरकार या नागरी पुरवठा खा याचा सिचव हा क ीय मंडळाचा पदिस सिचव
असेल.
१० एि ल १९८८ रोजी या क ीय प रप का माण े या मंडळात िविवध िवभागाच े एकूण
१२६ सद य असतील . ाहक संर ण खा याचा मं ी मंडळाचा अ य असेल.
क ीय मंडळाची उि ्ये (कलम ६) :
ाहका ं या िहताच े संर ण करणे हे मंडळाच उि राहील . जसे
अ) ाहका ं या जीवाला धोका पोहचेल असा व तू व सेवा पासून संर ण.
ब) माला या गुणव ेब ल, प रणामाब ल शु तेब ल, िकंमतीब ल ाहका ंना मािहती िदली
जाईल व अनुिचत यापारी थांचा वापर होणार नाही. याची द ता घेतली जाईल .
क) यो य िकंमतीत व तूचे िविवध कार उपल ध असतील .
ड) ाहका ं या त ार चा यो य िवचार केला जाईल .
इ) नुकसान झा यास ाहक यासाठी भरपाई मागू शकतील व लबाड यापा याकड ून
यांची कोण याही कार े फसवण ूक होणार नाही. munotes.in
Page 140
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
140 फ) ाहका ंम ये यां या ह का ंची जाणीव िनमा ण करणे हणज ेच ाहक िश ण यासाठी
मंडळ िविवध कार े य न करील .
मंडळाचा काय काळ (Term) :
मंडळाचा काय काळ तीन वषा चा असेल. परंतु असा मंडळाची िनिम ती दर तीन वषा ने करणे
ही गो तशी सोपी नाही. यामुळे फारतर सरकारी अिधकाया चा काय काळ ३ वषा चा
असावा . एकूण मंडळाचा न हे अशी सूचना कर यात आलेली आहे. अशा कार े मंडळातील
सद य बदलत राहतील . परंतु ाहका ं या िहत र णासाठी मंडळाच अि त व कायमच
राहील .
क ीय मंडळा या सभेची काय प ती (कलम ५) :
कलम ५(१) माण े या मंडळाची वषा तून िकमान १ सभा होईल. आव यकत े माण े अिधक
सभा घे याचे वातं य मंडळाला राहील .
सभेतील काय प त :
१) अिधकार :
क ीय मंडळाची सभा बोलाव याच े अिधकार अ य ाला आहेत.
२) सूचना :
सभासदा ंना सभेची सूचना िदली पािहज े. सभेची सूचना लेखी असावी व सभेपूव िकमान
१० िदवस आधी पाठिव यात यावी. सभे या सूचनेत सभे या जागेचा, वेळेचा उ लेख
असावा व सभेपुढील कामाची यादी असावी .
३) अ य :
मंडळाचा अ य च सभेचा अ य असेल. अ य ा ं या गैरहजेरीत उपा य सभा चालव ेल.
४) ठराव :
सभेतील ठराव हजर असल े या व मतदान करणाया सभासदा ं या (सा या ) बह मतान े पास
केले जातील . सभेतील ठराव हे िशफारशी या व पात असतील .
५) मंडळ िनिम तीत कमतरता :
मंडळा या िनिम तीत काही दोष आढळ यास िकंवा काही सभासदा ंची नेमणूक झालेली
नस यास सभेतील कामकाज बेकायद ेशीर ठरत नाही. थोड या त सभे या कामकाजावर
याचा प रणाम होणार नाही.
munotes.in
Page 141
ाहक संर ण मंडळे
141 ६) सभासदा ंना वास व इतर भ े :
िबगर सरकारी सद या ंना मंडळा या सभा िकंवा काय शाळेत हजर रािह यापोटी
ये याजा याचा थमवग य रे वेच भाड व ितिदनी . १०० चा भ ा िदला जाईल .
खासदारा ंना यां या िनयमा माण े भ े वगैरे िमळतील .
१३.३ रा य ाहक सुर ा मंडळ (कलम ७) :
रा य मंडळाची िनिम ती :
रा य मंडळात पुढील माण े सभासद असतील .
अ) ाहक िहत संर ण िवषयक रा य मंि मंडळातील मं ी या मंडळाचा अ य असेल.
ब) इतर िबगर सरकारी सभासदा ंची सं या व िनवड रा य सरकार ठरवेल व करेल.
रा यातील ाहका ंम ये यां या ह काची जाणीव िनमा ण कर यात व यां या संर णात
रा य पातळीवर रा य मंडळे मह वाची कामिगरी बजाव ू शकतात , रा यातील ाहक
चळवळीला ो साहन देऊ शकतात . १९९३ मधील ाहक संर ण काय ा तील दु ती
िवधेयकात दरवष रा य मंडळान े िकमान दोन सभा घेणे स च े कर यात आलेले आहे.
रा य मंडळा या सभेसंबंधीचे िनयम संबंिधत रा य सरकार तयार करील .
सभेतील काय प त :
∙ रा य प रषद जे हा आव यक असेल ते हा भेटेल; पण िकमान दोन दरवष बैठका
घेत या जातील .
∙ अशी तरतूद आहे क रा य प रषद ेची सभा अ य ठरवेल तशा वेळी आिण िठकाणी
होईल.
रा य मंडळाची उि ्ये (कलम ८) :
कलम ६ मधील ाहक ह का ं या रा य पातळीवर संर ण कर याच काम रा य मंडळावर
सोपिव यात आलेले आहे.
१३.४ िज हा ाहक संर ण मंडळे
ाहका ं या त ार ची तड सुलभ व व रत हावी, हणून या काय ान े ि तरीय
िनम याियक (Quasi Judicial) यं णा िज हा , रा य व देश पातळीवर िनमा ण केलेली
आहे. इथे ाहका ंना याय िमळायला फारस े पैसेहे खच करावे लागत नाहीत . िज हा
तरावरील यं णेपुढे . ५ लाखा पय त या नुकसान भरपाईच े दावे चालतात तर . ५ ते
२० लाखापय तचे दावे रा य तरावरील यं णे पुढे व याह न अिधक र कम ेचे तंटे रा ीय
पातळीवरील यं णे पुढे चालतात . यासाठी िज हा मंच, रा य मंच व रा ीय मंचाची िनिम ती
या काय ाने केलेली आहे. munotes.in
Page 142
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
142 १) िज हा मंच (कलम ९) :
रा यसरकारन े ाहका ं या त ारी िनवार यासाठी येक िज ात िज हा ाहक मंच
िनमा ण केले आहेत. यासाठी शासक य गॅजेटम य े िनवेदन िस कर यात येते.
काय ातील १९९३ साली झाले या दु ती माण े मंच िनिम तीच काम फ रा य
सरकारच क शकते. आव यकता भास यास रा य सरकार एखा ा िज ात १ पे ा
अिधक मंचांची िनिम ती क शकते.
िज हा मंचाची रचना :
येक िज हा मंचाम य े -
अ) िज हा यायालयात यायाधीश हो यास लायक असल ेली य मंचाचा अ य हणून
काम करील .
ब) या िशवाय मंचाम य े २ सद य असतील जे अथ शा , कायदा , यापार , िहशेब शा ,
उ ोग , शासन , या िवषयातील चा र य संप न त असतील व यापैक िकमान १
सद य मिहला असेल.
सभासदा ंची िनयु रा य सरकार करेल व या बाबतीत रा य सरकारला पुढील सिमती
नावे सुचिवल .
1) अ य रा य ाहक मंच
2) रा य सरकार या कायदा िवभागाचा सिचव - सद य
3) ाहकिहत संर ण िवषयक िवभागाचा सिचव - सद य .
िज हा मंचा या सद याची सद य व पाच वषा पय त िकंवा ती य ६५ वषा ची होईपय त
( यात आधी येणा या तारख ेपय त) असेल. सद या ंची पुन: नेमणूक होणार नाही.
सद य वत: या ह ता रात पदाचा राजीनामा रा य सरकारकड े पाठवू शकतो . शासनान े
राजीनामा वीकारल े या तारख ेला सद याची जागा रकामी झा याच े मानल े जाईल .
रकामी झाले या सद याची जागा रा य सरकार यो य माणसाची िनवड क न भ शकते.
सद याना ावया या पगार, भ े वगैरेब ल रा य सरकार िनयम तयार करेल.
िज हा मंचाची काय क ा (Jurisdiction) :
काय ातील इतर तरतूद या आधीन राह न . ५ लाखापय त नुकसान भरपाई मागणाया
त ार चा िवचार िज हा मंच क शकतो .
कलम ११ मधील या तरतूद च उि ाहका ंना श य ते हढ जवळ याय िमळ याची
यव था हावी. तसेच िव प ालाही अिधक वास वगैरेचा ास होऊ नये.
munotes.in
Page 143
ाहक संर ण मंडळे
143 आिथ क मया दा :
. ५ लाखा ंपे ा अिधक र कम ेचे दावे िज हा मंचा या क ेत येत नाहीत . . ५ लाखाची
ही मया धा नुकसान भरपाईशी िनगडीत आहे. व तूं या िकंमतीशी नाही.
ादेिशक मया दा :
कलम ११ माण े
1) या य िव त ार आहे, ती य या िज ात राहतात िकंवा यवसाय
करतात िकंवा यांची या िज ात शाखा आहे िकंवा या िज ात नोकरी करीत
आहे.
2) त ार एका पे ा अिधक य िव अस यास यातील एक िकंवा अिधक य
या िज ात राहतात , यवसाय करतात िकंवा यांची शाखा आहे िकंवा नोकरीला
आहे. इथे िज हा मंचाची परवानगी घेतली जाते िकंवा त ार या मंचाकड े कर यास
िव पाट ची संमती िमळिवली जाते.
3) त ार या घटनेब ल आहे ती घटना हणज े इथे खरेदी, िव इ यादी या
िज ा या सीमेत घडलेली असत े.
त ार कोण क शकतो ?
कलम १२ माण े पुढील य त ार क शकते.
1) ाहक याला व तू िवकली गेलेली आहे िकंवा मालाचा ताबा िदला गेलेला आहे िकंवा
सेवा पुरिव यात आलेली आहे.
2) ाहक या ाहक संघटनेचा सभासद आहे ती संघटना .
3) एक िकंवा अनेक ाहक यांची त ार एकच आहे ते िज हा मंचा या परवानगीन े
एकि तपण े त ार क शकतात .
4) रा य िकंवा क सरकार
अ याय या ाहकावर झालाय तो वत: िकंवा या या वतीने ाहक संघटना त ार गुद
शकते. ाहक संघटनेची न दणी कंपनी िकंवा इतर कोण याही काय ाखाली झालेली
असावी .
त ार िमळा यान ंतरची काय प त (कलम १३) :
िज हा ाहक मंचाने त ार िमळा या नंतर कशी यावर कारवाई करावी या ब ल या
तरतूदी कलम १३ म ये दे यात आले या आहेत. व तूच पृथ: करण िकंवा तपासणी
आव यक नाही. ितथे सव साधारणपण े ९० िदवसा या आत त ारीची िनवारणा कर यात
यावी. व तूची तपासणी िकंवा पृथ: करण वगैरे आव यक असेल तर जा तीत जा त १५०
िदवसात िज हा मंचाने त ारीवर आपला िनण य जाहीर करावा . munotes.in
Page 144
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
144 १३.५ सारांश
क ीय ाहक संर ण प रषद . रचना:- म यवत सरकार , अिधस ूचने ारे, अशा तारख ेपासून
अिधस ूचनेम ये लागू होईल, क ीय हणून ओळखली जाणारी प रषद िनिद क शकते.
क ीय प रषद ेची उि े: क ीय प रषद ेची उि े नमूद के या माण े ाहका ं या ह का ंचे
संवध न आिण संर ण करणे आव यक आहे
ाहक संर ण काय ा या कलम 6 अंतग त. संरि त कर याचा अिधकार , जीवनासाठी
घातक असल े या व तू आिण सेवां या िवपणनािव आिण मालम ा ; इ
सभेची ि या : क ीय प रषद ेची सभा अ य ा ं या अ य त ेखाली असेल. प रषद
आव यकत ेनुसार, येथे भेटू शकते. दरवष िकमान एक सभा अिनवाय पणे आयोिजत केली
जाईल .
रा य ाहक संर ण मंडळ : रा य सरकार , ारेअिधस ूचना, अिधक ृत राजप ात रा य
ाहक संर ण मंडळा थािपत केले: रा यातील ाहक यवहार भारी मं ी सरकार जो
प रषद ेचा अ य असेल;
रा य प रषद ेचे उि : रा य प रषद ेचे उि आहे कलम 6 अंतग त िदले या ाहक
ह का ंना ो साहन आिण संर ण देणे.
िज हा ाहक संर ण प रषद : रा य सरकार येक िज ासाठी अिधस ूचने ारे, िज हा
ाहक संर ण मंडळ हणून ओळखली जाणारी प रषद थापन करा.
१३.६
1. रा य आिण क ीय मंडळा या घटनेचे तपशीलवार वण न करा.
2. ाहक संर ण मंडळा या थापन ेची उि े प करा.
3. टीप िलहा:-
a ाहक संर ण क ीय मंडळ
b ाहक संर ण िज हा मंडळ
c रा य आिण क ीय प रषद े या सभेची ि या
munotes.in
Page 145
145 १४
ाहक संर ण िनवारण एज सी (SEC. 9 ते 27 A)
घटक रचना :
१४.० उि े
१४.१ िवषय प रचय
१४.२ िज हा मंच
१४.३ रा य आयोग
१४.४ रा ीय आयोग
१४.५ सारांश
१४.६
१४.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील िवषयी मािहती ा होईल
● िज हा मंचाची रचना आिण काय प ती
● रा य आयोगाची रचना आिण काय प ती
● रा ीय आयोगाची रचना आिण काय प ती
१४.१ िवषय प रचय
ाहका ं या त ार ची तड सुलभ व व रत हावी, हणून या काय ान े ि तरीय
िनम याियक (Quasi Judicial) यं णा िज हा , रा य व देश पातळीवर िनमा ण केलेली
आहे. इथे ाहका ंना याय िमळायला फारस े पैसेहे खच करावे लागत नाहीत . िज हा
तरावरील यं णेपुढे . ५ लाखा पय त या नुकसान भरपाईच े दावे चालतात तर . ५ ते
२० लाखापय तचे दावे रा य तरावरील यं णे पुढे व याह न अिधक र कम ेचे तंटे रा ीय
पातळीवरील यं णे पुढे चालतात . यासाठी िज हा मंच, रा य मंच व रा ीय मंचाची िनिम ती
या काय ान े केलेली आहे.
१४.२ िज हा मंच (कलम ९) :
रा यसरकारन े ाहका ं या त ारी िनवार यासाठी येक िज ात िज हा ाहक मंच
िनमा ण केले आहेत. यासाठी शासक य गॅजेटम य े िनवेदन िस कर यात येते. munotes.in
Page 146
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
146 काय ातील १९९३ साली झाले या दु ती माण े मंच िनिम तीच काम फ रा य
सरकारच क शकते. आव यकता भास यास रा य सरकार एखा ा िज ात १ पे ा
अिधक मंचांची िनिम ती क शकते.
िज हा मंचाची रचना :
येक िज हा मंचाम य े -
अ) िज हा यायालयात यायाधीश हो यास लायक असल ेली य मंचाचा अ य हणून
काम करील .
ब) या िशवाय मंचाम य े २ सद य असतील जे अथ शा , कायदा , यापार , िहशेब शा ,
उ ोग , शासन , या िवषयातील चा र य संप न त असतील व यापैक िकमान १
सद य मिहला असेल.
पा ता :
य ची आव यक पा ता :
a) यो यता , सचोटी आिण ि थरता असावी आिण अथ शा , कायदा , वािण य , लेखा,
उ ोग , साव जिनक यवहार िकंवा शासनाशी संबंिधत सम या ंना सामोर े जा यासाठी पुरेसे
ान िकंवा अनुभव िकंवा मता दश िवली आहे.
b) वय 35 वषा पे ा कमी नसाव े.
c) मा यता ा िव ापीठात ून पदवीधर .
अपा ता :
य िनयु हो यास यो य नाही जर तो िकंवा ती:
a) िदवाळखोर ठरवल े.
b) स म कोटा ने घोिषत केलेले अ व थ मनाच े आहे.
c) रा य िकंवा क सरकार िकंवा रा य िकंवा क सरकार या पूण तः मालक या
कोण याही सं थे या सेवांमधून काढून टाक यात आले आहे.
d) नैितक पतनाचा समाव ेश असल े या गु ासाठी दोषी ठरवून कारावासाची िश ा
ठोठाव यात आली आहे.
e) स म ािधका यान े वेळोवेळी िविहत केलेली इतर कोणतीही अपा ता .
िनवड सिमती :
सभासदा ंची िनयु रा य सरकार करेल व या बाबतीत रा य सरकारला पुढील सिमती
नावे सुचिवल . munotes.in
Page 147
ाहक संर ण िनवारण एज सी
(SEC. 9 ते 27 A)
147 1. अ य रा य ाहक मंच
2. रा य सरकार या कायदा िवभागाचा सिचव - सद य
3. ाहकिहत संर ण िवषयक िवभागाचा सिचव - सद य .
• िनयम आिण अटी:
िज हा मंचा या सद याची सद य व पाच वषा पय त िकंवा ती य ६५ वषा ची होईपय त
( यात आधी येणा या तारख ेपय त) असेल. सद या ंची पुन: नेमणूक होणार नाही.
सद य वत: या ह ता रात पदाचा राजीनामा रा य सरकारकड े पाठवू शकतो . शासनान े
राजीनामा वीकारल े या तारख ेला सद याची जागा रकामी झा याच े मानल े जाईल .
रकामी झाले या सद याची जागा रा य सरकार यो य माणसाची िनवड क न भ शकते.
सद याना ावया या पगार, भ े वगैरेब ल रा य सरकार िनयम तयार करेल.
• पगार िकंवा मानधन :
िज हा मंचा या सद या ंना देय असल ेले वेतन िकंवा मानधन आिण इतर भ े आिण इतर
सेवाशत रा य सरकारन े िविहत के या माण े असतील .
िज हा मंचाची काय क ा (Jurisdiction) :
काय ातील इतर तरतूद या आधीन राह न . ५ लाखापय त नुकसान भरपाई मागणाया
त ार चा िवचार िज हा मंच क शकतो .
कलम ११ मधील या तरतूद च उि ाहका ंना श य ते हढ जवळ याय िमळ याची
यव था हावी. तसेच िव प ालाही अिधक वास वगैरेचा ास होऊ नये.
आिथ कअिधकार े :
. ५ लाखा ंपे ा अिधक र कम ेचे दावे िज हा मंचा या क ेत येत नाहीत . . ५ लाखाची
ही मया धा नुकसान भरपाईशी िनगडीत आहे. व तूं या िकंमतीशी नाही.
ादेिशक अिधकार े :
कलम ११ माण े
1. या य िव त ार आहे, ती य या िज ात राहतात िकंवा यवसाय
करतात िकंवा यांची या िज ात शाखा आहे िकंवा या िज ात नोकरी करीत
आहे.
2. त ार एका पे ा अिधक य िव अस यास यातील एक िकंवा अिधक य
या िज ात राहतात , यवसाय करतात िकंवा यांची शाखा आहे िकंवा नोकरीला
आहे. इथे िज हा मंचाची परवानगी घेतली जाते िकंवा त ार या मंचाकड े कर यास
िव पाट ची स मती िमळिवली जाते. munotes.in
Page 148
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
148 3. त ार या घटनेब ल आहे ती घटना हणज े इथे खरेदी, िव इ यादी या
िज ा या सीमेत घडलेली असत े.
त ार कोण क शकतो ?
कलम १२ माण े पुढील य त ार क शकते.
ाहक याला व तू िवकली गेलेली आहे िकंवा मालाचा ताबा िदला गेलेला आहे िकंवा
सेवा पुरिव यात आलेली आहे.
ाहक या ाहक संघटनेचा सभासद आहे ती संघटना .
एक िकंवा अनेक ाहक यांची त ार एकच आहे ते िज हा मंचा या परवानगीन े
एकि तपण े त ार क शकतात .
रा य िकंवा क सरकार
अ याय या ाहकावर झालाय तो वत: िकंवा या या वतीने ाहक संघटना त ार गुद
शकते. ाहक संघटनेची न दणी कंपनी िकंवा इतर कोण याही काय ाखाली झालेली
असावी .
त ार िमळा यान ंतरची काय प त (कलम १३) :
िज हा ाहक मंचाने त ार िमळा या नंतर कशी यावर कारवाई करावी या ब ल या
तरतूदी कलम १३ म ये दे यात आले या आहेत. व तूच पृथ: करण िकंवा तपासणी
आव यक नाही. ितथे सव साधारणपण े ९० िदवसा या आत त ारीची िनवारणा कर यात
यावी. व तूची तपासणी िकंवा पृथ: करण वगैरे आव यक असेल तर जा तीत जा त १५०
िदवसात िज हा मंचाने त ारीवर आपला िनण य जाहीर करावा .
रा य व रा ीय मंचाची काय प ती :
कलम १३ खालील प तीचाच वापर रा य मंचाने वापरावा अशी तरतूद कलम १८ म ये व
रा ीय मंचाने वापरावा अशी तरतूद कलम २२ म ये कर यात आलेली आहे. थोड यात
तीनही िठकाणची काय प त एकच आहे.
ाहकाला उपल ध पया य :
ाहकाला नुकसान भरपाई कशा प तीन े िदली जाऊ शकते याची मािहती कलम १४ म ये
दे यात आलेली आहे. कलम १४ मधील तरतूदी िज हा मंचाला लागू पडतात तर १८
मध या रा य मंचाला. रा ीय मंचासाठी १९८७ मधील िनयम १४(५) म ये तरतूदी
आहेत.
कलम १४ माणे ाहका या त ारीत िज हा मंचाला स य आढळ ून आ यास मंच
ाहकाला पुढील एखा ा प तीन े नुकसान भरपाई िमळव ून देते. munotes.in
Page 149
ाहक संर ण िनवारण एज सी
(SEC. 9 ते 27 A)
149 1. योग शाळेत आढळल ेला दोष दूर क न देणे.
2. खराब व तू परत क न या या जागी नवीन व तू देणे.
3. व तूची िकंमत ाहकाला परत करणे.
4. िव प ा या िन काळजीपणाम ुळे ाहकाला सोसावा लागल ेला तोटा भ न देणे.
5. व तू िकंवा सेवेतील दोष दूर करणे.
6. अनुिचत यापारी था बंद करणे व याची पुन होणार नाही याची खा ी देणे.
7. धोकादायक व तूंची िव बंद करणे. बाजारात आणल े या धोकादायक व तु परत
घेणे.
8. प ांना झालेला खचा ची भरपाई करणे.
िज हा मंचाची त ार कर याची प त कलम १३ माण े असावी व मंचाचा ि कोन
यायालयीन ि कोन असावा .
िनवाड े :
1. आर. एस. पटेल िव इंिडयन एअर लाई स या केस म ये गुजरात रा य मंचाने िनण य
िदला क िवमाना ंच वेळाप क बदल याचा कंपनीचा अिधकार अपवादा मकक
प रि थतीतच वापरला जावा. गरज नसताना वापर यास वाशाला नुकसान भरपाई
ावी.
कना टक वीज महाम ंडळ िव. बे लारी ाहक संघटना :
वीजेचा दाब अनपेि तपण े वाढून ाहका ं या उपकरणा ंना धोका पोहचला हणून महामंडळ
नुकसान भरपाई दे यास बांधील नाही. ाहका ंनी िस केल पािहज े क मंडळा या
अिधकाया या दुल पणाम ुळे यांचे नुकसान झालेले आहे.
िनवाड ्या िव दाद (Appeal) :
िज हा मंचाचा िनण य याला मा य नाही ती य या िनवाड ्या िव रा य मंचाकड े
दाद मागू शकते. अशी दाद िज हा मंचाचा िनवाडा आ यापास ून ३० िदवसा या आत
मािगतली पािहज े व दाद माग याची प त काय ा ंनी ठरवून िद या माण े असावी .
३० िदवसा ं या मुदतीनंतर ही आले या अजा चा रा यम ंच िवचार क शकतो जे हा
उशीराच कारण यो य अस याच याच मत बनत.
मुदतीनंतर दाद मागताना उशीर का झाला याची कारण े अजा त सिव तरपण े मांडणे
आव यक आहे.
munotes.in
Page 150
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
150 १४.३ रा य ाहक मंच :
रा य ाहक मंचाची िनिम ती :
येक रा या या ाहकम ंचा म ये पुढील माण े सद य असतील :
1. मंचाचा अ य हा उ च यायालयात यायाधीश हणून काम केलेला असावा व याची
नेमणूक करताना रा या या उ च यायालया या सर यायाधीशासी िवचार िविनमय
कराव.
2. इतर दोन सद य हे अथ शा , कायदा , यापार , िहशेब शा , उ ोग शासन इ यादी
िवषयातील त असाव ेत. यांची िन पृहता व ामािणकपणा संशयातीत असावी व
दोन सद या ंपैक एक ी सद य असावी .
पा ता :
य ची आव यक पा ता :
a) यो यता , सचोटी आिण ि थरता असावी आिण अथ शा , कायदा , वािण य , लेखा,
उ ोग , साव जिनक यवहार िकंवा शासनाशी संबंिधत सम या ंना सामोर े जा यासाठी
पुरेसे ान िकंवा अनुभव िकंवा मता दश िवली आहे.
b) वय 35 वषा पे ा कमी नसाव े.
c) मा यता ा िव ापीठात ून पदवीधर
अ य िकंवा सभासदाची पदमु :
रा य सरकार मंचा या अ य ाला या पदाव न पुढील प रि थतीत दूर क शकते.
1. तो नादार ठर यास
2. या यािव गु हा िस झालेला आहे व रा यसरकार या मते तो गु हा नैितकत ेशी
संबंिधत आहे.
3. शारी रक िकंवा मानिसक ्या जबाबदारीपार पाड यास अपा बनलेला आहे.
4. या या काया त याचे िहतस ंबंध िनमा ण झाले असून याचा िवपरीत व हािनकारक
प रणाम या या काया वर हो यासारखा आहे.
5. याने पदाचा दु पयोग केलेला आहे व याला या जागेवर राह देणे साव जिनक िहताच े
नाही.
परंतु कलम ड व इ खाली याला पदमु करताना रा य सरकार संपूण चौकशी करील .
munotes.in
Page 151
ाहक संर ण िनवारण एज सी
(SEC. 9 ते 27 A)
151 िनवड सिमती :
सरकारन े या त ांची िनवड पुढील सिमती या िशफारशी व नच करावी .
1. रा य मंचाचा अ य .
2. रा य सरकार या कायदा खा याचा सिचव सभासद .
3. रा य सरकार या ाहक िवषया या िवभागाचा सिचव - सभासद .
पगार आिण मानधन :
सद या ंना ावया या पगार िकंवा मानधनाबाबत रा य सरकारच िनण य घेईल.
िनयम आिण अटी:
सद या ंची नेमणूक ५ वषा ची िकंवा य ६७ वषा ची होईपय त (यातील आधी येणा या
तारख ेपय त) असेल व सद या ंची या पदावर पुन: नेमणूक केली जाणार नाही.
रकामी जागा :
अ य व सभासदा ं या पदाची जागा मुदत संप यान े, राजीना यान े िकंवा सभासदा या
पद य ुतीनी िनमा ण होईल. अ य िकंवा सभासद आप या पदाचा राजीनामा के हाही लेखी
व पात पाठवू शकतो व रा य सरकार रका या पदावर यो य माणसाची नेमणूक करते.
िज हा , रा य िकंवा रा ीय मंचाम य े अ य िकंवा सभासदाची जागा रकामी असली
िकंवा नेमणूक दोषपूण असली तरीही मंचाचा िनण य अवैध ठरत नाही.
रा य मंचाचे अिधकार े (कलम १७) :
1. त ार या व तू िकंवा सेवे िव कर यात आलेली आहे याचे मु य . ५ लाखाह न
अिधक परंतु . २० लाखाह न जा त नाही िकंवा
2. िज हा मंचा या िनण यािव ची दाद िज हा मंचाने एखा ा केसम य े िनण य िदलेला
आहे परंतु रा य मंचा या मते िज हा मंचाने आप या अिधकाराचा गैर वापर केलेला
आहे िकंवा आप या अिधकार े ा या बाहेर जाउन कृती केलेली आहे तर रा य मंच
संबंिधत केसची कागदप े मागवून घेऊन याचा पुनिव चार क शकते
(Suomotto) िजथे सरकार वत: पुढाकार घेते. याला Suomotto हणतात .
अशा कार े रा य ाहकक मंचाची काय क ा तीन कारची आहे.
1. मूळ काय क ा (Original Jurisdiction)
2. आधी या िज हा मंचा या िनण याचा फेर िवचार (Appeal)
3. दु ती कर याची (Revision) काय क ा
munotes.in
Page 152
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
152 दाद मागण े (Appeal) ( कलम १९) :
रा य मंचाचा िनण य मा य नसेल तर या िव रा ीय मंचाकड े पुढे ३० िदवसा या आत
दाद मागता येते. दाद माग याची काय प त रा य सरकार ठरवून देईल.
• सिक ट ब च:
ाहक संर ण (सुधारणा ) अिधिनयम , 2002 ारे अिधिनयमात समािव केलेली ही नवीन
तरतूद आहे. कलम 17 ब, रा य आयोगा या सिक ट ब चची थापना कर याची तरतूद
करते. रा य आयोग सामा यतः रा या या राजधानीत काय करेल परंतु रा य सरकार
रा य आयोगाशी स लामसलत क न , वेळोवेळी अिधक ृत राजप ात अिधस ूिचत क
शकेल अशा इतर िठकाणी याचे काय क शकेल.
• उपाय उपल ध :
रा य आयोग तेच उपाय देऊ शकतो जे िज हा मंच अंतग त उपल ध आहेत.
१४.४ रा ीय मंच (National Comission) संघटन िकंवा रचना
(कलम २०) :
रा ीय आयोग रा ीय ाहक िववाद िनवारण आयोग हणून ओळखला जातो. याची
थापना नवी िद ली येथे कर यात आली आहे. अशी सं था क सरकारन े थापन केली
आहे.
रा ीय आयोगाची रचना :
1. सव य यायालया या यायाधीशाची नेमणूक क सरकार रा ीय मंचा या
अ य पदी करते. ही नेमणूक करताना क सरकार देशा या सर यायाधीशा ंसी िवचार
िविनमय करेल.
2. इतर ४ सभासद जे अथ शा कायदा , यापार, िहशेब शा , उ ोग , शासन इ यादी
िवषयातील त असतील व यांची िन पृहता व ामािणकपणा संशयातीत असेल. चार
मधील िकमान एक ी सद य असेल.
पा ता :
य ची आव यक पा ता :
a) यो यता , सचोटी आिण ि थरता असावी आिण अथ शा , कायदा , वािण य , लेखा,
उ ोग , साव जिनक यवहार िकंवा शासनाशी संबंिधत सम या ंना सामोर े जा यासाठी
पुरेसे ान िकंवा अनुभव िकंवा मता दश िवली आहे.
b) वय 35 वषा पे ा कमी नसाव े.
c) मा यता ा िव ापीठात ून पदवीधर झालेला असावा munotes.in
Page 153
ाहक संर ण िनवारण एज सी
(SEC. 9 ते 27 A)
153 • अपा ता :
या िवभागात िनयु सा ठी खालील अपा ता नमूद के या आहेत:
(a) िदवाळखोर ठरवल े गेले आहे िकंवा
(b) क सरकार या मते, नैितक पतन समािव असल े या गु ासाठी दोषी ठरिव यात
आले आहे िकंवा
(c) असे अ य हणून काम कर यास शारी रक िकंवा मानिसक ्या अ म झाले आहे
िकंवा
(d) जसे आहे तसे आिथ क िकंवा इतर याज संपादन केले आहे िकंवा सद य आहे, जसे
क असेल िकंवा
(e) यांनी पदाचा इतका गैरवापर केला आहे क यांनी पदावर कायम राहणे साव जिनक
िहतासाठी ितकूल आहे.
• वेतन आिण मानधन :
रा ीय आयोगा या सद या ंना देय असल ेले वेतन िकंवा मानधन आिण इतर भ े आिण
इतर सेवा अटी क सरकारन े िविहत के या माण े असतील .
• रा य आयोगाच े काय े :
कलम २१: ाहक संर ण कायदा "रा ीय आयोगाच े अिधकार े "
कलम 21: या काय ा या इतर तरतुद या अधीन राह न, रा ीय आयोगाला अिधकार े
असेल:
(अ) मनोरंजनासाठी :
1. त ारी जेथे व तू िकंवा सेवांचे मू य आिण नुकसानभरपाई , जर दावा केला असेल तर,
एक कोटी पया ंपे ा जा त आहे; आिण
2. कोण याही रा य आयोगा या आदेशांिव अपील ; आिण
3. कोण याही रा य आयोगान े आधी लंिबत असल े या िकंवा िनण य घेतले या
कोण याही ाहक िववादात न दी मागवण े आिण यो य आदेश देणे, जेथे रा ीय
आयोगाला असे िदसत े क अशा रा य आयोगान े काय ान े िनिहत नसलेले
अिधकार े वापरल े आहे, िकंवा िनिहत अिधकार े ाचा वापर कर यात अयश वी
झाला आहे, िकंवा या या अिधकार े ाचा वापर बेकायद ेशीरपण े िकंवा भौितक
अिनयिमतत ेसह केला आहे.
munotes.in
Page 154
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
154 शासक य िनयं ण:
खालील बाब म य े रा ीय आयोगाच े सव रा य आयोगा ंवर शासक य िनयं ण असेल,
हणज े:
• सं था, िनपटारा , करण े लंिबत ठेव यास ंबंधी िनयतकािलक परतावा मागवण े
• करणा ं या सुनावणीत एकसमान काय प तीचा अवल ंब कर याबाबत सूचना जारी करणे,
एका प ान े िव प कारा ंना सादर केले या कागदप ा ं या त ची पूव सेवा, कोण याही
भाषेत िलिहल े या िनकाला ंचे इं जी भाषांतर, कागदप ा ं या ती व रत मंजूर करणे.
• सिक ट ब च:
ाहक संर ण (सुधारणा ) अिधिनयम , 2002 ारे काय ात ही एक नवीन तरतूद समािव
केली आहे. हे खंडपीठ िद ली यित र काय करतील आिण याम य े अ य आिण
आणखी एक सद य असेल.
13 दंड:
जर एखादा यापारी िकंवा एखादी य िज यािव त ार केली असेल िकंवा त ारदार
िज हा मंच, रा य आयोग िकंवा रा ीय आयोगान े, यथाि थती , अशा कोण याही आदेशाचे
पालन कर यास अपयशी ठरला िकंवा वगळला तर, असा यापारी िकंवा य िकंवा
त ारदार एक मिह याप े ा कमी नसेल परंतु तीन वषा पय त वाढू शकेल अशा मुदतीसाठी
कारावास िकंवा दोन हजार पया ंपे ा कमी नसेल परंतु दहा हजार पया ंपय त वाढू शकेल
अशा दंडासाठी , िकंवा दो ही िश ा होऊ शकतात :
ाहक संर ण काय ा या तीन टायर यं णेचे काय :
table to add from pg 149 & 150
१४.५ सारांश
तावना : ाहका ं या त ार चे सोपे, जलद आिण व त िनराकरण कर यासाठी , कायदा
िज हा , रा य आिण रा ीय तरावर ि तरीय अध - याियक यं णेची क पना करतो .
िज हा मंच: रा या या येक िज ाम य े "िज हा मंच" हणून ओळखला जाणारा एक
ाहक िववाद िनवारण मंच असेल, तो रा य सरकारन े अिधक ृत राजप ात िस
कर या या अिधस ूचने ारे थापन केला जाईल . व तू िकंवा सेवांचे मू य आिण
नुकसानभरपाई , जर दावा केला असेल तर ते पाच लाख पया ंपे ा जा त नसेल अशा
त ार वर िवचार कर याच े अिधकार िज हा मंचाकड े असतील .
रा य आयोग : रा य सरकारन े थापन केलेला रा य तरावर ाहक िववाद िनवारण मंच
रा य आयोग हणून ओळखला जातो
munotes.in
Page 155
ाहक संर ण िनवारण एज सी
(SEC. 9 ते 27 A)
155 रा ीय आयोग : रा ीय आयोग रा ीय ाहक िववाद िनवारण आयोग हणून ओळखला
जातो. याची थापना नवी िद ली येथे कर यात आली आहे. अशी सं था क सरकारन े
थापन केली आहे.
१४.६
1. िज हा मंचाची रा य रचना प करा.
2. ाहक संर ण काय ा ंतग त ाहक िववाद िनवारणा या ि तरीय णालीच े काय प
करा?
3. रा ीय आयोगाच े अ य िकंवा सद य यांना काढून टाक याबाबत टीप िलहा
4. िज हा मंच, रा य आयोग आिण रा ीय आयोगा या िविवध तरतुदी थोड यात प
करा.
5. िनरथ क त ारीसाठी दंड प करा.
munotes.in
Page 156
156 १५
पध संबंधीचा कायदा पधा कायदा २००२
घटक रचना :
१५.० उि ्ये
१५.१ िवषय प रचय
१५.२ काय ाची तावना आिण तावना
१५.३ तावना
१५.४ पधा आयोगाची उि े आिण पध चे फायद े
१५.५ काय ातील काही मह वा या अटी
१५.६ काय ाची ठळक वैिश ्ये
१५.७ सारांश
१५.८
१५.० उि ्ये
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील गो ी समजतील .
● पधा काय ाची तावना
● पध चे फायद े
● भारतीय पधा आयोगाची रचना आिण काय प ती
● काय ाची ठळक वैिश ्ये
१५.१ िवषय प रचय
म ेदारी आिण यवहार कायदा 1969 हा ामु यान े जागितक करण आिण
उदारीकरणाम ुळे काही बाबतीत अडथळा बनला आहे. म ेदारी रोख यापास ून पध ला
चालना दे याकड े आपल े ल वळव याची गरज आहे.
पधा कायदा 2002 म ये भारतीय पधा आयोग (CCI) हणून ओळख या जाणार ्या
अध - याियक सं थेची थापना कर याची तरतूद आहे जी केवळ िन प पधा सुिनि त
करणार नाही तर पध या मुद् ांवर जाग कता िनमा ण कर यासाठी आिण िश ण munotes.in
Page 157
पध संबंधीचा कायदा पधा कायदा
२००२
157 दे यासाठी पधा समथ न देखील करेल. या काय ात आयोगा या महास ंचालका ंमाफ त
तपास कर याची तरतूद आहे. आयोगान े िनद श िद यासच महास ंचालक काय क
शकतील परंतु यांना तपास सु कर यासाठी वत:चे कोणत ेही अिधकार नसतील . हा
कायदा सीसीआयला या या आदेशांचे उ लंघन, या या िनद शांचे पालन कर यात
अयश वी होणे, खोटे िवधान करणे िकंवा भौितक मािहती दान कर यास वगळण े
इ याद साठी दंड आकार याचा अिधकार दान करतो . तो बळ उ ोगा ंचे िवभाजन देखील
क शकतो आिण याचे िवलय आिण एक ीकरण कर याचा अिधकार आहे. याचा
पध वर िवपरीत प रणाम होतो.
१५.२ काय ाची तावना आिण तावना
“देशाचा आिथ क िवकास ल ात घेऊन, पध वर िवपरीत प रणाम होणा-या प त ना
ितबंध कर यासाठी , बाजारातील पध ला चालना दे यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी ,
ाहका ं या िहताच े र ण कर यासाठी आिण वातं य सुिनि त कर यासाठी आयोगाची
थापना कर यासाठी एक कायदा . बाजाराती ल, भारतातील इतर सहभाग ार े आिण
या याशी संबंिधत िकंवा आनुषंिगक बाब साठी यापार .''
१५.३ पधा आयोगाची उि े आिण पध चे फायद े
पधा धोरणाची अंमलबजावणी आिण अंमलबजावणी कर यासाठी आिण कंप यां या
पधा िवरोधी यवसाय प ती आिण बाजारातील अवाजवी सरकारी ह त ेप रोख यासाठी
आिण िश ा कर यासाठी ही एक यं णा आहे. पधा कायद े लेखी तसेच त डी करारावर
िततकेच लागू होतात , ते काही नसून एंटर ाइज ेसमधील यव था आहे, भारतीय पधा
आयोगाची खालील उि े आहेत:
1. पध वर ितकूल प रणाम करणा या प ती दूर करा.
2. बाजारप ेठेत पधा वाढवण े आिण िटकवण े.
3. ाहका ं या िहताच े र ण करा.
4. भारतातील बाजारप ेठांम ये यापाराच े वातं य सुिनि त करणे.
5. एक मजबूत पधा मक वातावरण तयार करा.
पध चे खालील फायद े आहेत:
1. पधा काय मतेला ो साहन देते
2. यामुळे बाजारप ेठेत उ च उ पादकता येते
3. हे मागे पडले यांना िश ा करते; हे िनवडी वाढवत े
4. ते गुणव ा सुधारते munotes.in
Page 158
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
158 5. यामुळे आिथ क क याण होते
6. हे सेवां या गुणव ेम ये अिधक नािव यप ूण आिण तं ांम ये मदत करते
7. यामुळे उ पादना ंची िकंमत कमी होते
8. पधा उ म शासन सुलभ करते
१५.४ काय ातील काही मह वा या अटी
काय ातील काही मह वा या या या आिण अथ :
संपादन: कलम 2 (अ) "अिध हण " हणज े, य िकंवा अ य पण े, संपादन करणे िकंवा
संपादन कर यास सहमती देणे:
(i) कोण याही एंटर ाइझच े शेअस , मतदानाच े अिधकार िकंवा मालम ा ; िकंवा
(ii) यव थापनावर िनयं ण िकंवा कोण याही एंटर ाइझ या मालम ेवर िनयं ण;
करार: कलम 2 (b) " करार" म ये कोणतीही यव था िकंवा समंजसपणा िकंवा कृती
समािव आहे:
(i) अशी यव था , समज िकंवा कृती औपचा रक िकंवा िलिखत व पात आहे क नाही;
िकंवा
(ii) अशी यव था , समज िकंवा कृती कायद ेशीर काय वाही ार े अंमलात आण यायो य आहे
क नाही;
अपीलीय यायािधकरण : कलम 2 (ba) “ अपीलीय यायािधकरण ” हणज े कलम 53A या
पोट-कलम (1) म ये संदिभ त रा ीय कंपनी कायदा अपीलीय यायािधकरण ;]]
काट ल: कलम 2 (c) " काट ल" म ये उ पादक , िव ेते, िवतरक , यापारी िकंवा सेवा
दा या ं या संघटनेचा समाव ेश होतो, जे आपापसात करार क न , उ पादन , िवतरण , िव
िकंवा िकंमत यावर मया दा, िनयं ण िकंवा िनयं ण ठेव याचा य न करतात , िकंवा, व तूंचा
यापार िकंवा सेवांची तरतूद;
अ य : कलम 2(d) ―अ य - हणज े कलम 8 या पोटकलम (1) अंतग त िनयु
आयोगाच े अ य ; आयोग : कलम २(ई)
"किमशन " हणज े कलम 7 या उप-कलम (1) अंतग त थािपत भारतीय पधा आयोग ;
जागितक करण व उदारीकरणा या धोरणेमुळे घडून येणाया आिथ क गतीम य े १९६९
म ेदारीकक ितबंधक काय ाम ुळे अडचणी िनमा ण हायला लाग या . म ेदारीला आळा
घाल याप े ा, पध ला ो साहन देणे अिधक उपयु ठरतो. munotes.in
Page 159
पध संबंधीचा कायदा पधा कायदा
२००२
159 २००२ चा पधा िवषयक काय ा वय े भारतात िनम यािय क पधा आयोगाची थापना
कर यात आली. ही सं था यवसायातील पध ला ो साहन देईल तसेच पध मुळे होणाया
फाय ा ंची मािहती जनसामा या ंना क न देईल. या संबंधात काय ान े चौकशी कर याच े
अिधकार पधा आयोगा या मुख संचालकाला बहाल केले आहेत. हा संचालक
आयोगा या आदेशाव न चौकशी करेलच, यािशवाय वत:ह न सु ा (Suo Motu)
चौकशी क शकतो . काय ान े पुढील कारणासाठी यावसाियका ंना दंडाची िश ा कर याच े
अिधकार याला बहाल केलेले आहेत.
अ) आयोगा या आदेशाचे उ लंघन करणे िकंवा नीट पालन न करणे.
ब) आयोगाला खोटी मािहती पुरिवणे िकंवा मािहतीच न देणे वगैरे.
यािशवाय आयोग एखा ा खूप मोठ्या माणावरील उ ोगाला िवभाजनाच े आदेश देऊ
शकते. तसेच पधा टाळ यासाठी एक आले या दोन कंप यांना पुन: वेगळे हायच े
(िवभाजनाच े) आदेश देऊ शकते.
ाहक : कलम 2 (f) - ाहक - हणज े कोणतीही य जी;
(i) देय िकंवा वचन िदलेले आहे िकंवा अंशतः िदलेले आहे आिण अंशतः वचन िदलेले आहे,
िकंवा िवलंिबत पेम ट या कोण याही णाली अंतग त कोण याही मालाची खरेदी करते आिण
अशा व तूंचा कोणीही वापरकता समािव आहे जो अशा व तू मोबद यासाठी खरेदी करतो
िकंवा वचन िदलेला असतो . अंशतः देय िकंवा अंशतः वचन िदलेले, िकंवा िवलंिबत
पेम ट या कोण याही णाली अंतग त जे हा असा वापर अशा य या मा यत ेने केला
जातो, मग अशा व तूंची खरेदी पुनिव साठी िकंवा कोण याही यावसाियक हेतूसाठी
िकंवा वैयि क वापरासाठी असो;
(ii) देय िदलेले आहे िकंवा वचन िदलेले आहे िकंवा अंशतः िदलेले आहे आिण अंशतः वचन
िदले आहे, िकंवा थिगत पेम ट या कोण याही णाली अंतग त आिण अशा सेवांचा लाभ
घेणार्या य िशवाय इतर कोण याही सेवांचा लाभ घेतो िकंवा घेतो. मोबदला हणून
िदलेले िकंवा वचन िदलेले, िकंवा अंशतः िदलेले आिण अंशतः वचन िदलेले, िकंवा िवलंिबत
पेम ट या कोण याही णाली अंतग त, जे हा अशा सेवांचा लाभ थम उ लेिखत य या
मा यत ेने घेतला जातो, मग अशा सेवांचा लाभ घेणे िकंवा सेवा घेणे हे कोण याही
यावसािय क हेतूसाठी आहे िकंवा वैयि क वापर;
एंटर ाइझ : कलम 2(h) " एंटर ाइझ " हणज े एखादी य िकंवा सरकारचा िवभाग , जी
िकंवा जी व तूंचे उ पादन , साठवण , पुरवठा, िवतरण , संपादन िकंवा िनयं ण यां याशी
संबंिधत, कोण याही काया त गुंतलेली आहे िकंवा आहे. िकंवा व तू, िकंवा सेवांची तरतूद,
कोण याही कारची , िकंवा गुंतवणुक त, िकंवा इतर कोण याही कॉप र ेट सं थेचे शेअस ,
िडब चर िकंवा इतर िस य ु रटीज िमळवण े, धारण करणे, अंडररायिट ंग करणे िकंवा यवहार
करणे या यवसायात , य पण े िकंवा एक िकंवा अिधक ारे याची एकके िकंवा िवभाग
िकंवा उपकंप या, मग असे युिनट िकंवा िवभाग िकंवा उपकंपनी या िठकाणी एंटर ाइझ
आहे याच िठकाणी िकंवा वेग या िठकाणी िकंवा वेगवेग या िठकाणी ि थत आहे, परंतु
याम य े सरकार या साव भौम काया शी संबंिधत कोण याही ि याकलापा ंचा समाव ेश नाही munotes.in
Page 160
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
160 क सरकार या िवभागा ं ारे अणुऊजा , चलन, संर ण आिण अंतराळ यां याशी संबंिधत
सव ि याकलापा ंसह सरकार .
प ीकरण - या कलमा या हेतूंसाठी,:
(a) "ि याकलाप " म ये यवसाय िकंवा यवसाय समािव आहे;
(b) “लेख” म ये एक नवीन लेख समािव आहे आिण “सेवा” म ये नवीन सेवा समािव
आहे;
(c) एखा ा एंटर ाइझ या संबंधात ―युिनट िकंवा ―िवभाजन , यात समािव आहे-
(i) कोणतीही व तू िकंवा व तूंचे उ पादन , साठवण , पुरवठा, िवतरण , संपादन िकंवा
िनयं ण यासाठी थापन केलेला लांट िकंवा कारखाना ;
(ii) कोण याही सेवे या तरतूदीसाठी थापन केलेली कोणतीही शाखा िकंवा काया लय;
य : कलम 2 (l) " य " म ये समािव आहे:
(i) एक य ;
(ii) िहंदू अिवभ कुटुंब;
(iii) एक कंपनी;
(iv) एक फम ;
(v) य ची संघटना िकंवा य ची सं था, भारतात िकंवा भारताबाह ेर अंतभू त असो
िकंवा नसो;
(vi) कंपनी कायदा , 1956 (1956 चा 1) या कलम 617 म ये प रभािषत के यानुसार
कोण याही क ीय, रा य िकंवा ांितक काय ान े िकंवा सरकारी कंपनी ार े िकंवा अंतग त
थापन केलेले कोणत ेही िनगम;
१५.५ काय ाची ठळक वैिश ्ये
1. भारतीय पधा आयोग : (कलम 7 ते 48):
भारतीय पधा आयोग भारतातील पधा िनयामक हणून काम करतो . आयोगाची थापना
2003 म ये कर यात आली होती आिण ती केवळ 2009 पय त पूण पणे काया ि वत होईल.
आयोगाच े उि सव भागधारक , सरकार आिण आंतररा ीय अिधकार े ासह सि य
सहभागा ार े भारतीय अथ यव थ ेम ये पधा मक वातावरण िनमा ण करणे हे आहे.
आयोगाची उि े खालील माण े आहेत
● पध ला हानी पोहोचवणा या प त ना ितबंध करणे.
● बाजारप ेठेत पधा वाढवण े आिण िटकवण े. munotes.in
Page 161
पध संबंधीचा कायदा पधा कायदा
२००२
161 ● ाहका ं या िहताच े र ण करणे.
● यापार वातं य सुिनि त कर यासाठी
रचना :
आयोगाम य े एक अ य आिण िकमान दोन सद य आिण जा तीत जा त दहा सद य
असतात . (हे पुढे मंि मंडळान े तीन सद य आिण एक अ य केले आहे.)
अ य आिण सद य हे सहसा पूण वेळ सद य असतात
भेटीसाठी पा ता :
अ य आिण इतर येक सद य ही यो यता , सचोटीची आिण उ च यायालयाच े
यायाधीश हो यासाठी पा आहे, िकंवा याच े िवशेष ान आहे आिण आंतररा ीय
यापार , अथ शा , यवसाय , वािण य , कायदा , िव , लेखा, यव थापन , उ ोग ,
साव जिनक घडामोडी , शासन िकंवा क सरकार या मते आयोगाला उपयु ठ शकेल
अशा कोण याही बाबतीत िकमान पंधरा वषा चा यावसाियक अनुभव आहे..
अ य आिण इतर सद या ंचा काय काळ:
अ य आिण इतर येक सद य आप या पदाचा काय भार वीकार या या तारख ेपासून
पाच वषा या कालावधीसाठी िकंवा पास वष आिण सद या ंसाठी अनु मे स र वष
यापैक जे आधी असेल ते पद धारण करील आिण ते पु हा कामासाठी पा असतील . भेट
अपा ता :
आयोगाच े अ य आिण सद या ं या अपा त ेचे कार पुढील माण े आहेत.
a) आहे, िकंवा के हाही, िदवाळखोर हणून ठरवल े गेले आहे; िकंवा
b) कोण याही वेळी, या या पदा या काय काळात , कोण याही सशु क रोजगाराम य े
य त आहे; िकंवा
c) क सरकार या मते, नैितक पतनाचा समाव ेश असल े या गु ासाठी दोषी ठरिव यात
आले आहे; िकंवा
d) सद य या ना यान े या या काया वर ितकूल प रणाम होऊ शकेल असे आिथ क िकंवा
इतर याज संपादन केले आहे; िकंवा
e) आप या पदाचा इतका गैरवापर केला आहे क यांनी पदावर कायम राहणे साव जिनक
िहतासाठी ितकूल आहे; िकंवा
f) सद य हणून काम कर यास शारी रक िकंवा मानिसक ्या अ म झाला आहे.
munotes.in
Page 162
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
162 14. भारतीय पधा आयोगाची काय :
पधा काय ाची तावना अयो य पधा प ती टाळून अथ यव था आिण देशा या
िवकासावर ल क ि त करते आिण
1 https://byjus.com/free -ias-prep/the -competition -commission -of-india/
रचना मक पध ला ो साहन देणे. CCI ची काय आहेत:
1. भारतीय बाजारप ेठेत ाहका ंचे क याण राखल े जाते हे ल ात घेऊन.
2. रा ा या आिथ क ि याकलापा ंम ये िन प आिण िनरोगी पध चा िवचार क न एक
विध त आिण सव समाव ेशक आिथ क वाढ.
3. पधा धोरणा ं या अंमलबजावणी ार े रा ा या संसाधना ंचा काय म वापर सुिनि त
करणे.
4. आयोग पधा विकली देखील करतो .
5. हे लहान सं थांसाठी अिव ास लोकपाल देखील आहे.
6. CCI िवलीनीकरण िकंवा अिध हणा ार े भारतीय बाजारप ेठेत वेश करणार ्या
कोण याही िवदेशी कंपनीची तपासणी देखील करेल क ती भारता या पधा काय ांचे
पालन करते - पधा कायदा , 2002.
7. CCI अथ यव थ ेतील इतर िनयामक ािधकरणा ंशी सुसंवाद आिण सहकाय सुिनि त
करते. हे सुिनि त करेल क े ीय िनयामक कायद े पधा काय ा ंशी सहमत आहेत.
8. काही कंप या बाजारात वच व थािपत करणार नाहीत आिण लहान आिण मोठ्या
उ ोगा ंम ये शांततापूण सह-अि त व आहे याची खा ी क न ते यवसाय सुलभ
करणार े हणून देखील काय करते.
आयोगाची कत ये:
हे आयोगाच े कत य असेल
1. पध वर ितकूल प रणाम करणा या प ती दूर करा,
2. ाहका ं या िहताच े र ण करणे आिण भारतातील बाजारातील इतर सहभाग ार े
यापाराच े वातं य सुिनि त करणे.
3. बाजारप ेठेत पधा वाढवण े आिण िटकवण े.
4. आयोग आपल े कत य पार पाड यासाठी क सरकार या पूव परवानगीन े, कोण याही
एज सी िकंवा कोण याही परदेशी देशाशी कोणत ेही ापन िकंवा यव था क शकेल.
munotes.in
Page 163
पध संबंधीचा कायदा पधा कायदा
२००२
163 2. विकली पधा :
क सरकार आिण रा य सरकार पधा िकंवा इतर कोण याही िवषयावर धोरण तयार
करताना , पध वरील अशा धोरणा या संभा य प रणामाब ल आयोगाकड े िकंवा यां या
मतासाठी संदभ देऊ शकतात . आयोगान े िदलेला अिभ ाय क सरकार िकंवा रा य
सरकारवर बंधनकारक असणार नाही, पधा विकलातीला ो साहन दे यासाठी ,
जाग कता िनमा ण कर यासाठी आिण पध या सम या ंब ल िश ण दे यासाठी आयोग
यो य उपाययोजना करेल.
एमआरटीपी कायदा , १९६९ र कर यात आला आहे. एमआरटीपी कायदा अंतग त
थापन केलेला एमआरटीपी आयोग िवसिज त झाला आहे. MRTP तथािप , पधा कायदा
सु हो या या तारख ेपासून दोन वषा या कालावधीसाठी र केले या काय ा ंतग त
अिधकार े आिण अिधकार वापरण े सु ठेवू शकते, पधा कायदा सु हो याप ूव
दाखल केले या सव करणा ं या िकंवा काय वाही या संदभा त, जसे क MRTP कायदा
होता. र केले नाही.
MRTPC कडे लंिबत असल े या अनुिचत यापारा या करणा ंसह म ेदारी यापार
प ती िकंवा ितबंधा मक प त शी संबंिधत सव करण े, उपरो दोन वषा या
कालावधीन ंतर अपीलीय यायािधकरणाकड े ह तांत रत केली जातील आिण तरतुदीनुसार
र केले या काय ाच े अपील यायािधकरणा ार े िनकाल िदला जाईल .
तपास आिण न दणी महास ंचालका ंसमोर लंिबत असल े या अनुिचत यापार प त शी
संबंिधत सव तपास िकंवा काय वाही, भारतीय पधा आयोग (CCI) कडे ह तांत रत सु
हो या या टँड या आधी िकंवा याआधी , अशा सव तपास या िकंवा काय वाही क
शकतात . अशी तपासणी करणे िकंवा यो य वाटेल या प तीन े काय वाही करणे.
3. पधा िवरोधी करार:
कोणताही एंटर ाइझ िकंवा एंटर ाइज ेस िकंवा य ची संघटना िकंवा य ची संघटना
उ पादन , पुरवठा, िवतरण , टोरेज, संपादन, िकंवा व तूंचे िनयं ण िकंवा सेवां या
तरतुद बाबत कोणत ेही करार क शकत नाही, याम ुळे वर ितकूल प रणाम होतो िकंवा
हो याची श यता असत े. भारतातील पधा . पध वर ितकूल प रणाम करणा रा कोणताही
करार र बातल ठरेल. या काय ाचा कोणताही पूव ल ी भाव नाही. काय ा या
अंमलबजावणीप ूव केलेला पधा -िवरोधी करार अवैध ठरणार नाही. तथािप , काय ा या
अंमलबजावणीन ंतर पधा -िवरोधी करार चालू रािह यास , तो अवैध ठरवला जाईल .
ैितज करार:
ैितज करार हणज े उ पादन च ा या एकाच ट यावर एंटर ाइज ेसमधील यव था आिण
ते सामा यत : िकमती िनि त कर यासाठी िकंवा उ पादन मया िदत कर यासाठी िकंवा
शेअ रंग माक ट टेकसाठी दोन िव दर यान असतात . अशा सव करारा ंम ये, अशा
करारा ंमुळे AAEC होते ( शंसनीय ितकूल प रणाम ) काट ल हा सु ा एक कारचा
आडवा करार आहे, असा कयास आहे. munotes.in
Page 164
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
164 अनुलंब करार:
अनुलंब करार हे उ पादन च िकंवा साखळी या वेगवेग या ट या ंवर एंटर ाइझ दर यान
असतात , अशा करारा ंचे उदाहरण िनमा ता आिण िवतरक यां यातील आहे. अनुमािनत
िनयम अनुलंब करारा ंना लागू होत नाही. उ या कराराम ुळे AAEC ( शंसनीय ितकूल
प रणाम ) होत आहे क नाही हा कारणा या िनयमा ार े िनधा रत केला जातो. जे हा
कारणाचा िनयम वापरला जातो ते हा पध चा सकारा मक आिण नकारा मक दो ही भाव
िदसून येतो.
करार याचा पध वर िवपरीत प रणाम होत नाही:
1. एंटर ाइज ेस िकंवा एंटर ाइज ेस िकंवा य या असोिसएशन िकंवा य या
असोिसएशनम य े िकंवा कोण याही य आिण एंटर ाइझ यां यात झालेला कोणताही
करार िकंवा एंटर ाइझ या कोण याही असोिसएशनन े घेतलेला सराव िकंवा समान िकंवा
समान यापारात गुंतले या काट ससह य या संघटना ंनी घेतलेला िनण य व तू िकंवा
सेवां या तरतुदी, जे:
अ) य िकंवा अ य पण े खरेदी िकंवा िव िकंमत ठरवत े.
b) उ पादन , पुरवठा, बाजार , तांि क िवकास , गुंतवणूक िकंवा सेवांची तरतूद मया िदत
िकंवा िनयंि त करते.
c) बाजाराच े भौगोिलक े वाटप क न , िकंवा व तू िकंवा सेवांचे कार, िकंवा
बाजारातील ाहका ंची सं या िकंवा इतर कोण याही त सम मागा ने बाजार िकंवा
उ पादनाच े ोत िकंवा सेवांची तरतूद शेअर करते.
d) य िकंवा अ य पण े िबडम य े हेराफेरी िकंवा एकि त बोली लाव यात प रणाम
होतो.
2. उ पादन , पुरवठा, िवतरण , टोरेज िव िकंवा व तूंची िकंमत िकंवा व तूंचा यापार
िकंवा यासह सेवां या तरतुदी या संदभा त, िविवध बाजारप ेठांमधील उ पादन साखळी या
वेगवेग या ट या ंवर िकंवा तरावरील उप म िकंवा य मधील कोणताही करार.
अ) यव था बांधणे;
ब) िवशेष पुरवठा करार;
c) िवशेष िवतरण करार;
ड) यवहार कर यास नकार ;
e) पुनिव िकंमत देखभाल .
4. बळ ि थतीचा गैरवापर : एखा ा एंटर ाइझन े िकंवा संबंिधत य ने, अनुिचत िकंवा
भेदभाव करणा या थांम ये गुंतलेले आढळ यास , बळ ि थतीचा गैरवापर मानला munotes.in
Page 165
पध संबंधीचा कायदा पधा कायदा
२००२
165 जाईल . एखा ा प ान े आप या पदाचा गैरवापर के याच े आढळ ून आ यास संबंिधत
अिधका या ंची चौकशी केली जाईल .
5. जोडण े: काय ान ुसार संयोजनाची या या अशा सं ा हणून केली जाते याम ुळे
अिध हण िकंवा िवलीनीकरण होते. परंतु अशा संयोजना ंनी काय ान े नमूद केले या मया दा
ओला ंड या तर सहभागी प भारतीय पधा आयोगा या छाननीखाली असतील .
बळ थान :
वच वाचे थान हणज े भारतातील संबंिधत बाजारप ेठेत एखा ा एंटर ाइझ ार े
उपभोगल े या साम या ची ि थती , याम ुळे ते स म होते
1) संबंिधत बाजारप ेठेत चिलत असल े या पधा मक श पास ून वतं पणे काय करा;
िकंवा
२) याचे ित पध िकंवा ाहक िकंवा संबंिधत बाजाराला या या बाजूने भाव पाडण े.
संबंिधत बाजार हणज े संबंिधत उ पादन बाजार िकंवा संबंिधत भौगोिलक बाजार िकंवा
दो ही बाजारा ं या संदभा त किमशन ार े िनधा रत केलेली बाजारप ेठ.
ाहका ं या ाधा या ंनुसार कट के या माण े संबंिधत उ पादन बाजार आदेश ि थरत ेची
मागणी करतात .
संबंिधत भौगोिलक बाजारप ेठ हणज े या े ाम य े व तूं या पुरवठ्यासाठी िकंवा सेवां या
तरतूदीसाठी पध या अटी िकंवा व तू िकंवा सेवांची मागणी प पण े एकसंध असत े आिण
शेजार या े ातील चिलत प रि थत पास ून वेगळे केले जाऊ शकते अशा े ाचा
समाव ेश होतो.
संबंिधत उ पादन बाजार हणज े या सव उ पादना ंचा िकंवा सेवांचा समाव ेश असल ेला
बाजार याला ाहकान े उ पादन िकंवा सेवां या वैिश ्यांमुळे, यां या िकंमती आिण
इि छत वापरा या कारणा तव अदलाबदल कर यायो य िकंवा बदल यायो य मानल े जाते.
१५.६ सारांश
पध चे फायदे: पधा काय मतेला ो साहन देते; यामुळे बाजारप ेठेत उ च उ पादकता
वाढते. हे िनवडी वाढवत े, गुणव ा सुधारते, आिथ क क याणाकड े नेते, सेवां या
गुणव ेम ये अिधक नािव यप ूण आिण तं ांम ये मदत करते यामुळे उ पादना ंची िकंमत
कमी होते; पधा उ म शासन सुलभ करते.
पध ची ठळक वैिश ्ये: भारतीय पधा आयोग , याची रचना आिण काय णाली , पधा
विकली , पधा िवरोधी करार: ैितज करार, अनुलंब करार, बळ ि थतीचा गैरवापर ,
संयोजन , बळ ि थती .
munotes.in
Page 166
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
166 १५.७
1. पधा अिधिनयम , 2002 चे उि प करा.
2. काही करारा ंवर रा य ितबंध असाव ेत, यावर चचा करा.
3. आयोगाची रा य कत ये, अिधकार आिण काय प करा.
4. भारतीय पधा आयोगाच े काय प करा
5. लहान टीप िलहा:
अ) आयोगा या बैठका
ब) आयोगाची थापना
क) बळ पदाचा दु पयोग रोखण े
munotes.in
Page 167
167 १६
बौि क संपदा अिधकार बौि क संपदा अिधकारच े व प
आिण संक पना
घटक रचना :
१६.0 उि े
१६.१ प रचय
१६.२ बौि क संपदा ह का ंची संक पना
१६.३ बौि क संप ीची या ी
१६.४ बौि क संपदा अिधकारा ंचे व प
१६.५ सारांश
१६.६
१६.0 उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील िवषयी मािहती ा होईल
• बौि क संपदा ह का ं या संक पना
• बौि क संपदा अिधकारा ंचे व प
१६.१ प रचय
बौि क संपदा ही सज नशीलता संक पना , आिव कार , औ ोिगक मॉडे स, ेडमाक , गाणी,
सािह य , िच हे, नावे, ँड इ याद सह मानवी बु ीचे उ पादन आहे. बौि क संपदा ह क
इतर मालम ा अिधकारा ंपे ा वेगळे नाहीत . ते यां या मालकाला या या /ित या
उ पादनाचा पूण पणे फायदा घेऊ देतात जी सु वातीला िवकिसत आिण फिटक क ृत
क पना होती. ते इतरांना या या /ित या /ित या पूव परवानगीिशवाय या या /ित या
उ पादनाचा वापर कर यापास ून, यवहार कर यापास ून िकंवा छेडछाड कर यापास ून
ितबंिधत कर याचा अिधकार देतात. तो/ती खरेतर कायद ेशीर र या यां यावर खटला
भ शकतो आिण यांना थांबव यास आिण कोण याही नुकसानीची भरपाई कर यास भाग
पाडू शकतो .
munotes.in
Page 168
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
168 १६.२ बौि क संपदा ह का ंची संक पना
बौि क संपदा, अगदी यापकपण े, हणज े कायद ेशीर मालम ा जी औ ोिगक , वै ािनक
आिण कला मक े ातील बौि क ि याकलापा ंमुळे उ वत े. दोन मु य कारणा ंमुळे बौि क
संपदेचे संर ण कर यासाठी देशांत कायद े आहेत. एक हणज े िनमा यां या िनिम तीम य े
यां या नैितक आिण आिथ क अिधकारा ंना वैधािनक अिभ य देणे आिण या
िनिम तीम य े वेश कर या या लोकां या अिधकारा ंना देणे. दुसरे हणज े, सरकारी धोरण,
सज नशीलता आिण या या प रणामा ंचा सार आिण वापर याला जाणीवप ूव क कृती हणून
ो साहन देणे आिण आिथ क आिण सामािजक िवकासाला हातभार लावणा या या य
यापाराला ो साहन देणे.
• IP काय ाच े उि िनमा ते आिण बौि क व तू आिण सेवां या इतर उ पादका ंना या
उ पादना ं या वापरावर िनयं ण ठेव यासाठी िविश वेळ-मया िदत अिधकार देऊन यांचे
संर ण करणे आहे.
• IP पारंपा रकपण े दोन शाखा ंम ये िवभागला जातो: “औ ोिगक मालम ा आिण
कॉपीराइट ”.
बौि क मालम ेम ये खालील अिधकारा ंचा समाव ेश असावा :
1) सािहि यक , कला मक आिण वै ािनक कामे:
२) कलाका रांची कामिगरी , फोनो ाम आिण सारण े;
3) मानवी वत ना या सव े ातील शोध;
4) वै ािनक शोध;
5) औ ोिगक िडझाइन ;
6) ेडमाक , सेवा िच ह आिण यावसाियक नावे आिण पदनाम ;
7) औ ोिगक वै ािनक , सािहि यक िकंवा कला मक े ातील बौि क ि याकलापा ं या
प रणामी अनुिचत पधा आिण इतर सव अिधकारा ंपासून संर ण”.
बौि क संपदा ह का ंशी संबंिधत काही मह वाच े अिधव ेशन आिण भारत सद य अस यान े
या अिधव ेशनाच े पालन कर यास बांधील आहे, ते खालील माण े आहेत.
• औ ोिगक मालम े या संर णासाठी पॅ रस क हे शन (1967)
• सािहि यक आिण कलाक ृत या संर णासाठी बन अिधव ेशन (1971)
• TRIPS करार
• GATT आिण WTO करार
• पेटंट कोऑपर ेशन ीटी 2001 munotes.in
Page 169
बौि क संपदा अिधकार बौि क संपदा
अिधकारच े व प आिण संक पना
169 • औ ोिगक मालम े या संर णासाठी पॅ रस क हे शन, 1967.
• सािहि यक आिण कला मक काया या संर णासाठी बन अिधव ेशन, 1971.
• परफॉम स , ोड्युसस ऑफ फोनो ा स आिण ॉडकाि ट ंग ऑग नायझ ेशन, 1961 या
संर णासाठी रोम क हे शन.
१६.३ बौि क संप ीची या ी -
बौि क संपदा अिधकारा ंम ये कॉपीराइट , पेटंट, ेडमाक , मूळचे भौगोिलक संकेत,
औ ोिगक रचना, यापार रह य े, डेटाबेस संर ण कायद े, िस ी ह क कायद े, वन पती
जात या संर णासाठी कायद े, सेमी-कंड टर िच स या संर णासाठी कायद े (जे नंतर
पुन ा ीसाठी मािहती सं िहत करतात ) यांचा समाव ेश होतो.
पेटंट:
पेटंट हा बौि क संपदा अिधकाराचा एक कार आहे जो ह क धारकाला एखादा शोध
लाव यावर याचा वापर आिण िव कर याची परवानगी देतो. शोध ही एक नवीन ि या ,
यं , उ पादन , पदाथा ची रचना आहे. हे पूव या कलेची प यु प ी नाही ( यात एक
क पक पायरीचा समाव ेश असावा ). पेटंटचा अिधकार िमळाल े या य ला िवशेष
अिधकार आहे.
कॉपीराइट :
कॉपीराइट हा मानवी बु ी या काया या संर णाशी संबंिधत आयपीआरचा एक कार
आहे. कॉपीराइटच े डोमेन सािहि यक आिण कला मक काय आहेत, कदािचत ते लेखन,
संगीत आिण लिलत कलांचे काय , जसे क िच े आिण िश पे, तसेच संगणक ो ाम आिण
इले ॉिनक डेटाबेस सार या तं ानावर आधा रत काय .
कॉपीराइट दीघ कालावधीसाठी िटकतो . सराव हणज े लेखकाच े आयु य अिधक
या या /ित या आयु यानंतर 50 वष
औ ोिगक िडझाइन कायदा :
हे उ पादनाच े स दय शा आिण अग नॉिम स आहे. यात ि िमतीय घटक असतात , जसे
क उ पादनाचा आकार तयार करणे िकंवा ि िमतीय घटक, जसे क ािफ स , नमुने आिण
रंग.
ेडमाक ह क कायदा :
ेडमाक (लेिखत ेडमाक िकंवा ेडमाक देखील) बौि क मालम ेचा एक कार आहे
याम य े ओळख यायो य िच ह, िडझाइन िकंवा अिभ य असत े जी इतरांकडून िविश
ोताची उ पादन े िकंवा सेवा ओळखत े, जरी सेवा ओळख यासाठी वापरल े जाणार े
ेडमाक सामा यतः सेवा िच ह हणतात . munotes.in
Page 170
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
170 भौगोिलक संकेत:
भौगोिलक संकेत (“G.I.s”) िविश देशात िकंवा देशात उ प ीच े उ पादन ओळखतात .
हणून जी.आय. उ पादन , गुणव ेसाठी िकंवा स यत ेसाठी याची ित ा या या
भौगोिलक उ प ीशी घिन पण े जोडल ेली आहे.
उदाहरणाथ : दािज िलंग चहा हा दािज िलंग िज ात िपकवला जाणारा चहा आहे, सोलाप ुरी
चादर, याला सोलाप ुरी चेडर ("सोलाप ुरी बेडशीट ") हणूनही ओळखले जाते, हे
भारता या महारा रा यातील सोलाप ुरी शहरात बनवल ेले एक सुती चादर आहे. [१] या
चादर भारतात लोकि य आहेत जेथे ते हातमाग वाप न तयार केले जातात आिण यां या
िडझाइन आिण िटकाऊपणासाठी ओळखल े जातात .[2] िजओ ािफकल इंिडकेशन (GI)
र नािगरी हापूस, बेळगाम – कुंदा, नागपूर- सं ी िमळवणार े सोलाप ुरी चादर हे
महारा ातील पिहल े उ पादन होते.
हे व तूं या भौगोिलक उ प ी या उ पादना ंचे संकेत आहे. हे सामा य ोत सूिचत करते.
संकेत गुणव ेशी िकंवा ित ा िकंवा चांग या या इतर वैिश ्यांशी संबंिधत आहे.
१६.४ बौि क संपदा अिधकारा ंचे व प
बौि क गुणधमा ची वतःची िविश वैिश ्ये आहेत. बौि क गुणधमा ची ही वैिश ्ये इतर
कार या गुणधमा मधून बौि क गुणधम ओळख यास मदत क शकतात . हणून, आ ही
यांची थोड यात चचा क .
1. यात ादेिशक आधा रत आहे:
जारी केले या कोण याही बौि क संप ीच े रा ीय काय ा ं ारे िनराकरण केले जावे. कारण
बौि क संपदा अिधकारा ंम ये एक वैिश ्य आहे जे इतर रा ीय अिधकारा ंम ये नाही.
थावर मालम े या बौि क मालम े या मालक म य े, ॉस बॉड रचे मु े संभा य नाहीत .
परंतु बौि क गुणधमा म ये ते सामा य आहे. हॉलीव ूडम य े बनवल ेला िच पट इतर
देशांम ये पाहता येतो. बाजार केवळ थािनकच नाही तर आंतररा ीयही आहे का?
2. मालकाला अन य अिधकार देणे:
याचा अथ इतर, जे मालक नाहीत , यांना अिधकार वापर या पासून ितबंिधत आहे.
मालकाला अन य अिधकार िमळा याबरोबर बह तेक बौि क संपदा अिधकारा ंची य
अंमलबजावणी करता येत नाही.
3. हे िनयु कर यायो य आहे:
ते अिधकार अस यान े, यांना िनि तपण े िनयु केले जाऊ शकते िकंवा परवाना िदला
जाऊ शकतो . ए लावण े श य आहे. बौि क संप ी खरेदी, िव िकंवा परवाना िकंवा
भाड्याने िकंवा संल न केली जाऊ शकते.
munotes.in
Page 171
बौि क संपदा अिधकार बौि क संपदा
अिधकारच े व प आिण संक पना
171 4. वात ं य:
िविवध बौि क संपदा ह क एकाच कार या व तूम ये िटकून राहतात . बह तेक बौि क
संपदा ह क व तूंम ये मूत व पात अस याची श यता असत े
5. साव जिनक धोरणा या अधीन :
ते साव जिनक धोरणा या खोल मूत व पासाठी असुरि त आहेत. बौि क संपदा जतन
कर याचा आिण दोन ित पध िहतस ंबंधांम ये पुरेसा सलोखा शोध याचा य न करते.
एक कड े, बौि क संपदा ह क धारका ंना पुरेसा मोबदला आव यक आहे आिण दुसरीकडे,
ाहक कोणतीही गैरसोय न होता कामे वापर याचा य न करतात . बौि क संपदेसाठी
मया दा अि तीय आहे का?
१६.५ सारांश
बौि क संपदा ह का ंची संक पना :
बौि क संपदा, अगदी यापकपण े, हणज े कायद ेशीर मालम ा जी औ ोिगक , वै ािनक
आिण कला मक े ातील बौि क ि याकलापा ंमुळे उ वत े. दोन मु य कारणा ंमुळे बौि क
संपदेचे संर ण कर यासाठी देशांत कायद े आहेत
बौि क संप ीची या ी : पेटंट, कॉपीराइट , औ ोिगक िडझाइन कायदा , ेडमाक अिधकार
कायदा , भौगोिलक संकेत.
बौि क मालम ेचे व प : यात ादेिशक आधा रत आहे, मालकाला एक िवशेष अिधकार
देणे, ते िनयु कर यायो य आहे, वातं य आहे, साव जिनक धोरणा या अधीन आहे
१६.६
1. बौि क संपदा ह का ंची संक पना आिण व प प करा
2. आयपीआरची या ी प करा.
munotes.in
Page 172
172 १६
कॉपीराइट
घटक रचना :
१७.0 उि ये
१७.१ िवषय प रचय
१७.२ अथ आिण या या
१७.३ कॉपीराइट आिण वाजवी वापराचा कालावधी िकंवा टम
१७.४ कॉपीराइट धारकाच े अिधकार
१७.५ न दणी
१७.६ कॉपीराइट आिण उपाया ंचे उ लंघन
१७.७ सारांश
१७.८
१७.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
• कॉपीराइट धारकाच े अिधकार
• केले या कामा या न दणीची ि या
• कॉपीराइटच े उ लंघन आिण उपल ध उपाय
• कॉपीराइट आिण वाजवी सं ांचा वापर
१७.१ िवषय प रचय
1957 या काय ा याम य े नवीन कॉपीराइट कायदा लागू कर यात आला. हा कायदा
अि त वात ये यापूव 1957 या आधी , 1914 चा कायदा काय रत होता. ि टीश
कॉपीराईट कायदा , 1911 चा िव तार याच अि त वात होता. मे 2012 रोजी भारतीय
संसदेने एकमतान े . कॉपीराइट दु ती िवधेयक, 2012 नावाच े िवधेयक मंजूर केले. हे
िवधेयक आण याच े उि आहे munotes.in
Page 173
कॉपीराइट
173 आंतररा ीय तरावर भारतीय कॉपीराइट कायद े आिण यांचे अनुपालन जागितक बौि क
संपदा संघटना करार जसे क WIPO कॉपीराइट करार (WCT) आिण WIPO
काय दश न आिण काय म तह (WPPT). पुढे, 2012 या दु ती िवधेयकातील मु य
ठळक मु े आहेत:
• िसनेमॅटो ाफ िच पटा ंसार या कला मक आिण वनी रेकॉिड ग कामा या अिधकारात
सुधारणा .
• परवाना आिण असाइनम ट मंजूर कर या या प तीम य े सुधारणा
• इंटरनेट पायरसीपास ून संर ण.
• WCT आिण WPPT नुसार सुधारणा
कॉपीराइट मालक मालका ला घे याचा काही अपवाद वगळता कामाचा फायदा िकंवा वापर
अन य अिधकार दान करते. जे हा एखादी य वर येते िकंवा एखाद े मूळ काय तयार
करा, तो िकंवा ती याचा वयंचिलत मालक काम करतो आिण या कामा या कॉपीचा
अिधकार या याकड े असतो .
खालील कारची कामे कॉपीराइट संर णासाठी पा आहेत, ही कृती:
• ऑिडओि ह य ुअल कामे, जसे क टी ही शो, िच पट आिण ऑनलाइन ि हिडओ
• िच े, पो टस आिण जािहराती यासारखी य कामे
• वनी रेकॉिड ग आिण संगीत रचना
• ि हिडओ गेम आिण संगणक सॉ टव ेअर
• नाटक य कामे, जसे क नाटके आिण संगीत
• िलिखत काय , जसे क या यान े, लेख, पु तके आिण संगीतरचना
१७.२ अथ आिण या या
कॉपीराईट हणज े यापैक कोणत ेही काम कर याचा िकंवा अिधक ृत कर याचा अन य
अिधकार एखा ा कामा या िकंवा या या कोण याही मह वप ूण भागा या संदभा त खालील
कृ ये, हणज े:
A. सािहि यक , नाटक य िकंवा संगीतिवषयक कामा या बाबतीत , संगणक ो ाम नसणे
i) कोण याही भौितक व पात कामाच े पुन पादन करणे यासह ते साठवण े कोण याही
मा यमातील इले ॉिनक मा यमात ;
ii) कामा या ती आधीच उपल ध नसले या लोकांसाठी अिभसर ण जारी करणे
iii) साव जिनक िठकाणी काम करणे िकंवा लोकांशी संवाद साधण े; munotes.in
Page 174
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
174 iv) या संदभा त कोणतीही िसनेमॅटो ाफ िफ म िकंवा वनी रेकॉिड ग करणे
v) कामाच े कोणत ेही भाषांतर करणे;
vi) कामाच े कोणत ेही पांतर कर यासाठी ;
सािहि यक िकंवा कला मक काया या संबंधात, साव जिनक दश ना या मागा ने कामाच े
नाट्यमय कामात पांतर िकंवा अ यथा पांतर याचा अथ असा होतो. नाट्यमय कामा या
संबंधात, पांतरणाचा अथ कोणताही असेल कामाच े संि ीकरण िकंवा कामाची कोणतीही
आवृ ी याम य े कथा, कृती संपूण पणे िकंवा मु य व े फॉम मधील िच ां ारे य केली
जाते पु तक िकंवा वत मानप , मािसक िकंवा त सम पुन पादनासाठी यो य िनयतकािलक े
संगीता या कामा या संबंधात, अनुकूलन हणज े कोणताही कामाची यव था िकंवा
ितल ेखन होय.
B. संगणक ो ाम या बाबतीत कॉपीराइट :
i उपरो खंड (अ) म ये िनिद केलेली कोणतीही कृती करणे;
ii संगणक ो ामची कोणतीही त यावसाियक भाड्याने देणे िकंवा यावसाियक भाड्याने
िवकण े िकंवा िव साठी िकंवा िव साठी ऑफर करणे.
C. कला मक कामा या बाबतीत :
i) कोण याही भौितक व पात कामाच े पुन पादन करणे यासह ते कोण याही
इले ॉिनक मा यमात साठवण े.
ii) लोकांपय त कामाची मािहती दे यासाठी ;
iii) लोकांसाठी कामाची त जारी करणे या या अिभसरण ती आधीच उपल ध नसतात
iv) कोण याही िसनेमॅटो ाफ िच पटा ंम ये काम समािव कर यासाठी ;
v) कामाचे कोणत ेही पांतर करणे.
D. िसनेमॅटो ाफ िच पटा ं या बाबतीत :
i) कोण याही ितमे या छायािच ासह िच पटाची त तयार करणे, इले ॉिनक िकंवा
कोण याही मा यमात याचा काही भाग तयार करणे िकंवा इतर साधन साठवण े,
ii) यावसाियक भाड्याने िवकण े िकंवा देणे िकंवा िव साठी िकंवा भाड्याने, िच पटाची
कोणतीही त अशासाठी ऑफर करणे.
iii) िच पटाची कोणतीही त िव साठी िकंवा भाड्याने दे यासाठी िकंवा भाड्याने देणे
िकंवा देणे, अशी त िवकली गेली आहे िकंवा पूव चे संग याची पवा न करता भाड्याने
िदली आहे.
iv) िच पट लोकांपय त पोहोचव यासाठी , munotes.in
Page 175
कॉपीराइट
175 E. वनी रेकॉिड ग या बाबतीत :
i) इले ॉिनक िकंवा इतर कोण याही मा यमान े संचियत कर यासह इतर कोणत ेही वनी
रेकॉिड ग तयार करणे,
ii) यावसाियक भाड्याने िवकण े िकंवा देणे िकंवा िव साठी िकंवा वनी रेकॉिड गची
कोणतीही त अशा भाड्याने देणे,
iii) वनी रेकॉिड ग लोकांपय त पोहोचवण े
सािह यक ृत ना चोरी हो यापास ून संर ण िदले जाते िकंवा ते संरि त केले जाते.
कॉपीराइट ार े अशा सािह यक ृती भौितक व पात िदसतात .
वृ प े, पु तके, संगणक, मािसक े, जन स, का यस ं ह, कादंबरी, सॉ टव ेअर आिण
काय म, प े, ई-मेल, किवता , गा याच े बोल, सार या आिण संकलन यांचा समाव ेश आहे.
सािह यक ृती केवळ वर नमूद केले या गो न ुसार प रभािषत के या जात नाहीत तर यात
िव कोशातील न दी, गोषवारा , श दकोषातील अथ आिण वैयि क किवता कॉपीराइट
काय ा ंचे ढालम य े संरि त आहेत.
कॉपीराइट "बौि क मालम े या मालकाचा कायद ेशीर अिधकार " हणून प रभािषत सो या
भाषेत, कॉपीराईट हणज े कॉपी कर याचा अिधकार . याचा अथ असा क उ पादना ंचे मूळ
िनमा ते आिण ते यांना कामाच े पुन पादन कर याचा अन य अिधकार असल े यांनाच
अिधक ृतता देतात ते आहेत.
कॉपीराइटची मालक : (से. १७)
अ) सािहि यक , नाट्यमय िकंवा कला मक काया या बाबतीत :
जर हे काम लेखकान े या या नोकरी या दर यान केले असेल तर करारान ुसार वत मानप ,
मािसक िकंवा त सम िनयतकािलकाचा मालक म ये काशना या उ ेशाने सेवा िकंवा
िश णाथ वृ प , मािसक िकंवा त सम िनयतकािलक , सांिगतल ेला मालक असेल
कॉपीराइटचा पिहला मालक . हे मा कोण याही लेखक आिण याचा िनयो ा यां यातील
िव करार अनुपि थतीत आहे.
b) छायािच , प िटंग िकंवा पो ट इ यादी बाबतीत :
घेतले या छायािच ा या बाबतीत , िकंवा एखाद े प िटंग िकंवा काढल ेले पो ट, िकंवा
िसनेमॅटो ाफ , मौ यवान िवचारासाठी , येथे कोण याही य च े उदाहरण , अशा य न े,
कोण याही करारा या अनुपि थतीत याउलट , कॉपीराइटच े पिहल े मालक हा.
c) साव जिनक र या िदलेला कोणताही प ा िकंवा भाषणा या बाबतीत :
या य न े असा प ा िकंवा भाषण िदले असेल िकंवा अशा य कड े असेल दुसर्या
य या वतीने असा प ा िकंवा भाषण िदले munotes.in
Page 176
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
176 यामधील तािधकाराचा थम मालक य असेल जरी ती य असेल कोण िकंवा
कोणा या वतीने असे संबोधन िकंवा भाषण िदले जाते अशा प याची िकंवा भाषणाची
यव था करणार ्या इतर कोण याही य ार े िनयु केलेले यां या वतीने असे संबोधन
िकंवा भाषण िदले जाते.
ड) सरकारी काम:
सरकार , िव कोण याही करारा या अनुपि थतीत, यातील कॉपी राइटचा पिहला
मालक .
e) आंतररा ीय संघटनेचे काय :
संबंिधत आंतररा ीय सं था थम मालक असेल यात कॉपीराइट
याम य े कॉपीराइट सबिस ट आहे याम य े काम करा:-
काय हणज े खालीलप ैक कोणत ेही काय , हणज े;
• सािहि यक काय : यात संगणक काय म, संगणक डेटाबेस सार या ंचा समाव ेश आहे.
• संगीत काय : याचा अथ संगीत आिण यात समािव असल ेले काय अशा कामाची
कोणतीही ािफकल नोटेशन. यात श दांचा समाव ेश नाही िकंवा गाणे िकंवा संगीतासह
सादर कर या या हेतूने केलेली ि या.
• कला मक काय : याचा अथ िच कला , िश पकला , रेखािच िकंवा ए छायािच , कला मक
असल ेले असे कोणत ेही काम असो वा नसो गुणव ा
• िसनेमॅटो ाफ िफ म : िसनेमॅटो ाफ िफ म हणज े ि ह य ुअलच े कोणत ेही काम रेकॉिड ग
आिण अशा ि ह य ुअलसह वनी रेकॉिड ग मुि त करणे समािव करते. या या संदभा त
एक "िनमा ता" हणज े 5) वनी
रेकॉिड ग: याचा अथ वनी रेकॉिड ग यामध ून आवाज येऊ शकतो असे रेकॉिड ग कोण या
मा यमावर आहे याची पवा न करता तयार केले जावे.
• ॉडका ट : ॉडका ट हणज े कोण याही ार े लोकांशी संवाद वायरल ेस साराच े साधन
िकंवा िच हे िकंवा आवाजा या व पात .
• काम करताना पाहणारी य .
सािहि यक /नाटक = कोण िनमा ण करतो
• संगीत काय = संगीतकार
• वनी रेकॉिड ग = िनमा ता
• छायािच = छायािच कार
• संगणक यु प न काय = काया स कारणीभ ूत असल ेली य तयार केले. munotes.in
Page 177
कॉपीराइट
177 १७.३ कॉपीराइट आिण वाजवी वापराचा कालावधी िकंवा टम
a) लेखका या हयातीत त कालावधीत कािशत केलेले काय अिधकार लेखका या
आयु यभरासाठी + 60 वष आहे.
b) िसनेमॅटो ािफक िच पट , रेकॉड , मरणो र काशन , िननावी काशन , सरकारी आिण
आंतररा ीय सं थांची कामे, सं ा पुढील कॅल डर वषा या सु वातीपास ून 60 वष आहे
या वष काम कािशत झाले होते.
c) सारण = 25 वष
वाजवी वापर:
वाजवी वापर हा एक कायद ेशीर िस ांत आहे जो हणतो “मालकाची परवानगी न िमळवता
िविश प रि थतीत साम ी तु ही कॉपीराइट -संरि त पु हा वाप शकता .”
कॉपीराइट कायदा , 1957, कलम 52 काही कृ ये िकंवा काय जसे क सािहि यक ,
नाट्यमय, संगीत िकंवा कला मक काय जे संगणक नाही यांचे कॉपीराइटच े उ लंघन असे
मानल े जाऊ शकत नाही वण न करते.
(i) “खाजगी िकंवा वैयि क वापर, संशोधनासह
(ii) टीका िकंवा समी ा , या कामाची पवा न करता ;
(iii) चालू घडामोडी आिण चालू घडामोड च े अहवाल , िदलेली या यान े इ.
१७.४ कॉपीराइट धारकाच े अिधकार
कॉपीराइट कायदा , 1957 भारतात कॉपीराइट संर ण दान करतो . ते बहाल करते
खालील दोन कार े कॉपीराइट संर ण:
(अ) लेखकाच े आिथ क अिधकार आिण
(ब) लेखकाच े नैितक अिधकार .
1. पुन पादनाचा अिधकार :
कॉपीराइटन ंतर ा झालेला हा सवा त मह वाचा अिधकार आहे. संर ण हा िविश
अिधकार अशा य ला अिधकार देतो समान संरि त काया या ती कोण याही व पात
तयार कर यासाठी कॉपीराइट . उदाहरणाथ : कॉपी करणे, कॉ पॅ ट िड हाइसवरील गाणे
िकंवा कोणताही आवाज आिण य रेकॉिड ग साम ीच े पुन पादन मानल े जाऊ शकते.
2. िवतरणाचा अिधकार :
हा अिधकार पुन पादना या अिधकाराचा आहे िकंवा ते समान गट आहेत. एखादी य
या याकड े िविश कामाचा कॉपीराइट असू शकतो याचे काम कोण याही कार े िवत रत
करा. उदाहरणाथ : तो ि ंट घेऊ शकतो आिण कोण याही िकंमतीिशवाय सामा य लोकांना munotes.in
Page 178
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
178 िवत रत करा िकंवा काही अिधकार िकंवा सव ह तांत रत करा या या आवडीप ैक
कोण याही एकास धारण कर याचा अिधकार .
3. यु प न कामे कर याचा अिधकार :
कॉपीराइटला याचे काय अनेक कार े वापर याचा अिधकार आहे उदाहरण कोण याही
व पात भाषांतर करणे. उदाहरणाथ एक पांतर हणून एक बॉलीव ूड िच पट कादंबरी
तयार करणे. साव जिनक र या काय कर याचा अिधकार
4. अनुसरण कर याचा अिधकार :
5. िपतृ वाचा अिधकार :
सामा य कॉपीराइट कायदा काही काळ संगणकाच े संर ण कर यात अपयशी ठरतो.
आव यक घटक हणून सॉ टव ेअर आिण इतर डेटा संबंिधत मािहती अशा डेटाबेसम य े
िनिम ती िदसून येत नाही. यामुळे अशा सॉ टव ेअर आिण डेटाबेसचे संर ण कर यासाठी
नवीन कायदा गरज होती. डेटाबेस हणज े एक मािहतीची यव था जी सज नशील असू
शकत नाही; ते अजूनही आव यक असू शकते अनिधक ृत कॉपीपास ून संर ण. असे पंधरा
वषा या कालावधीसाठी डेटाबेस अिधकार दान केले जातात .
6. खाजगी कॉपी करणे:
हा अिधकार पुन पा दन अिधकारा ंना अपवाद आहे. या अिधकारान ुसार कोणतीही
कॉपीराइट संरि त कामा या ती जर असे िस झाले क अशी कॉपी शै िणक हेतूसाठी
आहे आिण यामाग े कोणताही यावसाियक हेतू नाही अशा ती तयार के या जात आहेत
य ती तयार क शकते.
१७.५ न दणी
कॉपीरा इट न दणी ि या :
1. अज दाखल करणे:
कॉपीराइट न दणी या ि य ेतील ही पिहली पायरी आहे. मूळ कामाचा लेखक / याचा
एजंट / िकंवा या यावरील कोणताही ितिनधी या वतीने आव यक शु कासह फॉम IV
असल ेला अज दाखल क शकतो . कॉपीराइट या अिधक ृत वेबसाइटवर उपल ध
पोट ल ारे िकंवा य पण े कॉपीराइट काया लयात . सोबत रिज ारकड े येक कामा या
न दणीसाठी वतं अज दाखल करावयाचा आहे.
2. परी ा :
एकदा अज सबिमट के यानंतर कॉपीराईटची परी ा असत े. एका परी काला अज
पुनरावलोकनासाठी िकमान 30 िदवस लागतात. जर कोणी आ ेप घेतला नसेल िकंवा
इतरांनी मांडला असेल तर परी का ंनी अजा ची पुढील छाननी करणे सु ठेवले पािहज े जेथे
िवसंगती आढळली नाही munotes.in
Page 179
कॉपीराइट
179 3. न दणी :
न दणीसाठी हा अंितम ट पा आहे. जे हा कुलसिचव समाधानी असतात ते हा समथ नाथ
अजा सह िदलेला द तऐवज केले, तो कॉपीराइट या रिज टरम य े तपशील िव करेल
आिण पुढे न दणी माणप जारी करते.
१७.६ कॉपीराइट आिण उपाया ंचे उ लंघन
• कॉपीराइटच े उ लंघन के हा होते?
• एखा ा कामातील कॉपीराइटच े उ लंघन झा याच े मानल े जाईल
अ) कॉपीराइट या मालकान े परवाना नसले या य ार े िकंवा अशा कार े दान
केले या परवा या या अट च े उ लंघन क न
i) काहीही करते, जे कर याचा अन य अिधकार कॉपीराइटच े मालक ; िकंवा
ii) दळणवळणासाठी वापर या जाणार ्या कोण याही िठकाणी न यासाठी परवानगी .
िजथे कोणतीही य :
i) िव साठी िकंवा भाड्याने िकंवा िव साठी िकंवा कोण याही भाड्याने घे यासाठी
यापार दश ना ार े कामा या उ लंघना या ती बनवत े;
ii) कामा या कोण याही उ लंघन करणार ्या ती साव जिनकपण े यापारा ार े दिश त
के या जातात .
iii) कामा या कोण याही उ लंघन करणा या ती भारतात आयात करणे.
कॉपीराइटच े उ लंघन होत नाही ते हा? खालील कॉपीराइटच े उ लंघन कृ ये तयार
होणार नाहीत :
1) कोण याही कामासाठी यो य यवहार करणे, खाजगी िकंवा वैयि क वापर यासाठी
संगणक ो ाम नसणे.
2) कॉपी तयार करणे िकंवा संगणक ो ामचे पांतर कायद ेशीर प तीन े करणे.
3) तयार केले या िकंवा पुरवले या मािणत तीम य े कोण याही कामाच े पुन पादन
स या लागू असल े या कोण याही काय ान ुसार
4) वाजवी अका चे साव जिनक वाचन िकंवा पठण कािशत सा रता िकंवा नाटक य काम
५) इमारतीची िकंवा संरचनेची पुनबा धणी वा तुशा ीय रेखािच े यावर इमारत बांधली
गेली.
6) सारण सं थे ारे णभंगुर रेकॉिड ग करणे munotes.in
Page 180
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
180 वतः या सारणासाठी वतः या सुिवधा वापरत आहे. नागरी उपचार [से. ५५, ५७, ५८
आिण ६२]:
• जेथे कोण याही कामातील कॉपीराइटच े उ लंघन केले गेले असेल, तर मालक
तािधकार हा अशा सव उपाया ंसाठी मनाई आदेशा ार े ह कदार असेल, नुकसान , खाती
आिण अ यथा ह काच े उ लंघन काय ा ार े दान केले जाऊ शकते.
• लेखकाला कामा या लेखक वाचा दावा कर याचा अिधकार असेल िकंवा कोण याही
िवकृती, िवकृती, फेरफार संदभा त नुकसानीचा दावा करा. सांिगतल े या कामाशी संबंिधत
जे या या ित ेला ितकूल आहे.
• वतं अिधकारा ंचे संर ण: - जेथे अनेक अिधकारा ंचा समाव ेश होतो. मालका या
वेगवेग या य या मालक या कोण याही कामातील कॉपीराइट असा अिधकार
उपायांसाठी पा असेल {से. ५६}
• लेखकाच े िवशेष अिधकार : - या कॉपीराइट या िनयु नंतर, पूण िकंवा अंशतः, एखा ा
कामा या लेखकास अिधकार असेल
अ) कामा या लेखक वाचा दावा करणे
b) िवकृती, अशी कृ ये या या ित ेला बाधक ठरतील , संदभा त नुकसान रोखण े िकंवा
दावा करणे{से. ५७}.
c) अिधकार े : येक खटला िकंवा इतर िदवाणी काय वाही कोण याही कामात
कॉपीराईटच े उ लंघन के यास िज ात कारवाई कर यात येईल यायालयाच े अिधकार
े . {से ६२}.
१७.७ सारांश
प रचय : कॉपीराइट मालक मालकाला दान करते काह सह कामाचा लाभ िकंवा वापर
घे याचा अन य अिधकार अपवाद या काय ा ंतग त कामांना कॉपीराइट संर णाचा
अिधकार आहे:
ऑिडओि ह य ुअल कामे, जसे क टी ही शो, िच पट आिण ऑनलाइन ि हिडओ ,
ि ह य ुअल कामे, जसे क प िटंग, पो टस आिण जािहराती , वनी रेकॉिड ग कॉपीराइट
आिण संगीत रचना, ि हिडओ गे स आिण संगणक सॉ टव ेअर इ
कॉपीराइट अि त वात असल ेले काय : सािहि यक काय : संगीत काय : कला मक काय :
िसनेमॅटो ाफ िच पट : सारण :
कॉपीराइट आिण वाजवी वापराचा कालावधी : जीवनादर यान कािशत केलेले काय
लेखकाची वेळ त अिधकाराची मुदत लेखका या आयु यभरासाठी असत े + 60 वष . 25
वष सारण . वाजवी वापर हा एक कायद ेशीर िस ांत आहे जो हणतो “तु ही काही िविश munotes.in
Page 181
कॉपीराइट
181 प रि थतीत कॉपीराइट -संरि त साम ीचा पुनवा पर क शकता कॉपीराइट मालकाची
परवानगी न घेता.”
कॉपीराइट धारकाच े ह क: पुन पादनाचा अिधकार , िवतरणाचा अिधकार , यु प न कामे
कर याचा अिधकार , अनुसरण कर याचा अिधकार , िपतृ वाचा अिधकार , खाजगी कॉपी
करणे.
कॉपीराइट न दणी ि या : अज भरणे, परी ा , न दणी कॉपीराइट उ लंघन आिण उपाय .
िव िकंवा भाड्याने करते िकंवा कामा या कोण या ही उ लंघन करणा या ती िव साठी
िकंवा भाड्याने दे यासाठी यापार दश ना ार े;
कामा या कोण याही उ लंघन करणार ्या ती साव जिनकपण े दिश त करतात .
१७.८
1. कॉपीराइट हणज े काय?
2. कॉपीराइट काय काम करत आहे?
3. कॉपीराइट धारकाच े अिधकार काय आहेत?
4. कॉपीराइट उ लंघन आिण लागू असल े या सम या ंवरील उपाया ंची चचा करा.
५. टीप िलहा:-
a वाजवी वापर
b कामा या न दणीची ि या
munotes.in
Page 182
182 १८
पेटंट
घटक रचना :
१८.० उि ्ये
१८.१ िवषय प रचय .
१८.२ अथ आिण या या
१८.३ पेटंटची मुदत
१८.४ पेटंट अनुदानासाठी आव यक गो ी
१८.५ पेटंट िमळिव याची ि या
१८.६ पेटंट उ लंघन आिण उपाय
१८.७ सारांश
१८. ८
१८ .० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● पेटंटचा अथ आिण या या
● पेटंट िमळिव याची ि या
● पेटंट अिधकारा ंचे उ लंघन आिण उपल ध उपाय
● कॉपीराइट आिण वाजवी वापरा या सं ा
१८.१ िवषय प रचय
पेटंट हे शोधा या बद यात रा याच े मुख सरकार िकंवा सरकारन े िदलेले एकािधकार
आिण कायद ेशीर अिधकार आहे. एक मंजूर पेटंट देते मालकाला देशातील आिव कार
वाप न इतरांना ितबंिधत कर याचा अिधकार याचा पेटंट संबंिधत आहे. शोध पेटंट
वापर याचा सकारा मक अिधकार देत नाही.
munotes.in
Page 183
पेटंट
183 १८.२ अथ आिण या या
पेटंट हा एखा ा शोधासाठी सरकारन े िदलेला एक िवशेष अिधकार आहे, क पक पाऊल
समािव आहे आिण औ ोिगक अनु योग कर यास स म आहे. भारतीय पेटंट कायदा ,
1970 चे कलम 2(1)(m) पेटंटची अशी या या करते: "पेटंट" याचा अथ या काय ा ंतग त
मंजूर केले या कोण याही शोधाच े पेटंट.
पेटंट हणज े काय ान ुसार मंजूर केले या कोण याही शोधाच े पेटंट. या अनुदानान े पेटंट,
म ेदारी या मागा ने संर ण शोधक या ला मया िदत कालावधी साठी िव ता रत केले जाते.
a) नवीन उ पादन शोधण े; िकंवा
b) नवीन ि या शोधण े; आिण
c) नवीन शोध लावल ेले उ पादन िकंवा ि या औ ोिगक वापरासाठी स म आहे.
जे हा पेटंट मंजूर केले जाते आिण लेखा या संदभा त लागू होते िकंवा या ि य ेला अनु मे
पेटंट आिट कल आिण पेटंट ि या हणतात .
या य या नावे पेटंट मंजूर केले जाते आिण याला पेटंट या रिज टरम ये वेश केला
जातो. पेटंटम य े एक िवशेष परवाना समािव आहे. िवशेष परवानाधारक हणज े
पेटंटधारकाकड ून िदलेला परवाना पेटंट केले या आिव कारा या संदभा त
परवानाधारकावर कोणताही अिधकार .
१८.३ पेटंटची मुदत
पेटंट कायदा , 1970 चे कलम 53 हे भारतात पेटंट मुदती या िनधा रणाशी संबंिधत आहे.
कलम 53 मधील उपकलम 1 िदलेले पेटंट येकाची मुदत दान करते, 20 वषा चे असेल.
पेटंटची मुदत संपु ात येऊ शकते, 20 वषा ची मुदत संपली. दुसरे हणज े जर पेटंट पैसे
भर यास असमथ असेल िकंवा वािष क नूतनीकरण शु क भर याकड े दुल केले.
या म ेदारी अिधकारा ंचा वापर रा यपाल कधीही क शकतात , पेटंट धारकावर िनब ध
लादण े.
१८.४ पेटंट अनुदानासाठी आव यक गो ी
पेटंट हा बौि क संप ीचा एक कार आहे जो या या शोध बनवण े, वापरण े िकंवा िवकण े
यापास ून इतरांना वगळ याचा अिधकार मालकाला कायदेशीर देतो. स म कटीकरण
कािशत कर या या बद यात मया िदत शोध कालावधी .
पेटंट कायदा , 2005 चे कलम 2(1)(j), " शोध" ची या या नवीन हणून करते क उ पादन
िकंवा एक क पक पाऊल आिण औ ोिगक स म असल ेली ि या हणून अज .
munotes.in
Page 184
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
184 1. नवक पना नवीन असण े आव य क आहे आिण याचा पूव चा वापर नसावा :
शोध नवीन असण े आव यक आहे आिण पूव वापरल ेले नाही. ते अ सल असाव े आिण
इतरांना पूव मािहत न हत े. ते आधी कुठेही कािशत क नये.
2. नावी य उपयु आहे:
ही आव यकता नवीन उ पादन , ि या िकंवा शोध कोणीतरी िवकत घेईल क नाही या
ीने "उपयु " आहे याशी संबंिधत नाही.
याऐवजी , पेटंटमधील दावे आिण मािहतीन ुसार शोध लावला जा यास स म आहे क नाही
या याशी ते संबंिधत आहे. एि ल 2013 पासून, िविश मािहती उघड कर याची
आव यकता आहे, पेटंट पेिसिफक ेशनमधील आिव कारासाठी भरीव आिण िव ासाह
वापर.
3. याची औ ोिगक उपयो यता असावी :
यात औ ोिगक आहेत फ तेच शोध पेटंट लागू कर यायो य आहेत,
4. नावी य क पक आहे:
नवीन उ पादन , ि या िकंवा शोधची ही आव यकता या " प ता " शी संबंिधत आहे. जर
ते एखा ा कुशल य साठी " प " असेल तर पेटंट कर यायो य नाही. यात क पकत ेचे
वैिश ्य असल े पािहज े.
पेटंटेबल आिव कार आिण नॉन-पेटंटेबल शोध:
पेटंट कर यायो य शोध:
अ) नवीन उ पादन े जसे क खेळणी, उपकरण े, साधन े, वै क य उपकरण े, फामा युिटकल
औषध े
ब) नवीन ि या , जसे क उ पादन ि या िकंवा औ ोिगक प त िकंवा ि या
क) सॉ टव ेअर
ड) यवसाय प ती
इ) काही कारच े जैिवक सािह य
पेटंट कर यायो य शोध नाही:
अ) कला मक िनिम ती
ब) गिणती अ गो रदम िकंवा मॉडेल
क) अमूत बौि क िकंवा मानिसक संक पना िकंवा ि या munotes.in
Page 185
पेटंट
185 ड) योजना िकंवा योजना
इ) त वे िकंवा िस ांत
फ) अमूत िस ांत केवळ वै ािनक त वाचा शोध िकंवा सू तयार करणे
ग) शेती िकंवा फलो पादना या प ती .
ह) अणुऊज शी संबंिधत शोध पेटंट कर यायो य नाहीत .
ई) केवळ यव था िकंवा पुनर चना िकंवा ात डुि लकेशन उपकरण े
ज) एक शोध जो फालत ू आिण प आहे
क) औषधी , श ि या , उपचारा मक , रोग ितब ंधक िकंवा इतर मानवी उपचार कोणतीही
ि या .
१८ .५ पेटंट िमळिव याची ि या
सरकारन े िकंवा रा या या मुखाने िदलेले पेटंट, शोधक या ला याचा शोध बनव याचा
वापर याचा आिण िवक याचा अन य अिधकार , ह क ते दान करते. फाइल के या या
तारख ेपासून 20 वषा साठी अन य अिधकार उपल ध आहेत. संक पना मक क पना
हणज े तयार केले या आिव कारा ंचे र ण करणे आिण हणूनच, अिधक उदा
घडामोड ना ो साहन देणे. भारतात पेटंट दाखल कर यासाठी ि या खालील माण े
आहेत-
1. पेटंट अजा चा मसुदा तयार करणे:
फॉम -I म ये अज दाखल केला जाऊ शकतो आिण सबिमट केला जाऊ शकतो . मालक
िकंवा शोधकाचा कायद ेशीर ितिनधी ारे दाखल केले जाऊ शकते.
2. पेटंट अज दाखल करणे:
येथूनच खरी ि या सु होते. पेटंटचा मसुदा तयार के यानंतर अज , हे फॉम 1 म ये अज
सरकारी पेटंट काया लयात दाखल केले जाऊ शकते. अज मांक पेटंटसह पावती तयार
केली जाईल . फॉम २ अंतग त शोध सु वाती या ट यावर आहे; केसम य े एक ता पुरती
पेटंट अज देखील दाखल क शकतो .
3. अजा चे काशन :
संपूण तपशील भर यान ंतर, फाइल के या या तारख ेपासून 18 मिहने. अज कािशत केला
जातो. काशनासाठी अज दाराकड ून आव यकता यासाठी काही िवशेष गरज नाही. या
ि य ेत आ ेपही मागता येतो.
munotes.in
Page 186
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
186 4. आ ेपांना उ र ा:
पिह या परी े या अहवाला ारे अज दारान े ितसाद देणे आव यक आहे. पेटंट
काया लयाकड ून आ ेप ा झाले. अज दारान े दाखल करणे अपेि त आहे. परी ा
अहवालात घेतले या आ ेपांना लेखी उ र. अशा आ ेपाची सुनावणी य सुनावणी
िकंवा ि हिडओ कॉ फरि स ंग ारे मागवली जाऊ शकते.
5. पेटंटचे अनुदान:
सव आ ेपांना उ र िद यान ंतर, अज केला जाईल . सव पेटंटेिबिलटी आव यकता पूण
करत अस याच े आढळ यान ंतर अनुदान ा, आिण शेवटी, अज दाराला पेटंट मंजूर केले
जाईल . पेटंटचे अनुदान आहे वेळोवेळी कािशत होणा या पेटंट जन लम य े सूिचत केले
जाते.
१८.६ पेटंट उ लंघन आिण उपाय
पेटंट उ लंघन:
पेटंट उ लंघन हे ितबंिधत पेटंट धारका या परवानगीिशवाय पेटंट शोधक ृतीचे किमशन
आहे.
जे हा एखादी य या या शोधात असल े या पेटंट िशवाय शोध तयार क न , वाप न
िकंवा परवानगी िवकून पेटंट अिधकारा ंचे उ लंघन करते.
उपल ध उपाय :
िदलेली मदत: S- 108 उ लंघन के या या खट यात यश वी िफया दीला िमळणार े
सवलत
समािव -(i)एक आदेश;(ii)नुकसान ;(iii)न याच े खाते;(iv)एक ऑड र िडिल हर -अप िकंवा
न कर यासाठी (v) वैधतेचे माणप ; (vi) खच .
आदेश:
आदेश हा ितबंधा मक नागरी उपाय आहे.
आदेश दोन कारच े आहेत:
(i) इंटरलो य ूटरी/ता पुरता आदेश आिण
(ii) कायमचा मनाई ह कूम.
ता पुरता आदेश िविश कालावधीसाठी िकंवा तोपय त मया िदत आहे. केस शेवटी
गुणव ेवर िनण य घेतला जातो. यानंतर कायम व पी मनाई आदेश िदला जातो.
खट या या गुणव ेवर प कारा ंची सुनावणी . पेटंट या कालावधीप ुरते कायम मया िदत
मनाई आहे munotes.in
Page 187
पेटंट
187 नुकसान िकंवा न याचा िहशेब:
नुकसानीच े उपाय िकंवा न याच े खाते िफया दीचा ह क आहे. यापैक एक िनवड याचा
पया य िफया दीला िदला आहे.
उ लंघन करणा या व तू ज करणे िकंवा ज करणे आिण अंमलबजावणी :
इतर सवलत यित र यायालय आदेश देऊ शकते. उ लंघन करणा या व तू आिण
सािह य आिण अवजार े. जे ामु यान े उ लंघन करणा या व तूं या िनिम तीम य े वापरल े
जातात ज , ज िकंवा न करणे, जसे क कोणतीही भरपाई न देता करणाची प रि थती
यायालया या अंतग त यो य वाटते.
सामा य गु हेगारी उपाय हणज े कारावास िकंवा दंडा ार े िश ा िकंवा दो ही.
१८.७ सारांश
तावना : पेटंट हा सरकार ार े एखा ासाठी िदलेला एक िवशेष अिधकार आहे. शोध जो
नवीन आहे, यात क पक पाऊल समािव आहे आिण औ ोिगक स म आहे.
पेटंटची मुदत:
मंजूर केले या येक पेटंटची मुदत 20 वष असेल. पेटंटची मुदत 20 वषा या मुदतीनंतर
संपु ात येऊ शकते.
पेटंट मंजूर कर यासाठी आव यक गो ी:
नावी य हे नवीन असल े पािहज े आिण याचा आधी वापर नसावा , नवोप म आहे.
उपयु : यात औ ोिगक उपयु ता असण े आव यक आहे, नावी य क पक आहे:
पेटंट िमळिव याची ि या : पेटंट अजा चा मसुदा तयार करणे: पेटंट अज , अजा चे काशन ,
आ ेप, दाखल करणे याला ितसाद ा.
पेटंट पेटंटचे अनुदान:
पेटंट उ लंघन:
परवानगी िशवाय पेटंट केले या आिव कारा या संदभा त ितबंिधत कृती पेटंट धारकाकड ून
पेटंट उ लंघन हे किमशन आहे. जे हा कोणी पेटंट अिधकारा ंचे उ लंघन करते ते हा असे
होते
एखा ा शोधकान े या या शोधात शोध लावला , पेटंट मालका या परवानगीिशवाय वापरला
िकंवा िवकला .
उपाय उपल ध : इंटरलो य ूटरी /ता पुरता आदेश आिण कायमचा आदेश.
munotes.in
Page 188
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
188 १८. ८
1. पेटंटची संक पना आिण याची लागूता प करा.
2. पेटंट कर यायो य काय आहे आिण कोण या गो ी पेटंट कर यायो य नाहीत ?
3. पेटंट िमळिव यासाठी काय ि या आहेत?
4. टीप िलहा
a पेटंट अिधकारा ंचे उ लंघन आिण उपाय उपल ध
b पेटंटची मुदत
c पेटंट मंजूर कर यासाठी आव यक गो ी.
munotes.in
Page 189
189 १९
ेडमाक
घटक रचना :
१९.० उि ्ये
१९.१ िवषय प रचय .
१९.२ अथ आिण या या
१९.३ ेडमाक ची न दणी
१९.४ ेडमाक चे कार
१९.५ ेडमाक ची काय
१९.६ ेडमाक याची न दणी केली जाऊ शकत नाही.
१९.७ उ ीण होणे
१९.८ ेडमाक उ लंघन
१९.९ उपल ध उपाय
१९.१०
१९.११ उि ्ये
१९.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● ेडमाक चा अथ आिण या या
● ेडमाक या न दणीची ि या
● ेडमाक ची काय आिण "पािसंग ऑफ" चा अथ
● ेडमाक आिण उपल ध उपाया ंचे उ लंघन
१९.१ िवषय प रचय
ेडमाक हा बौि क संपदा अिधकारा ंचा एक कार आहे. बौि क संपदा ह क लोकांना
यां या नािव यप ूण गो च े मालक ह क उ पादन आिण सज नशील मन राख याची munotes.in
Page 190
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
190 परवानगी देतात. मानवी य ना ंचे फिलत हणून बौि क संपदा काशात आली , न दणी
आिण उ लंघनासाठी शु क अनेक शु कां ारे मया िदत आहे. बौि काच े कार मालम ा
हणज े ेडमाक , कॉपीराइट कायदा , पेटंट कायदा आिण िडझाइ स कायदा इ. होय.
१९.२ अथ आिण या या
ेडमाक म ये नाव, श द िकंवा िच ह समािव आहे जे व तूंपासून इतर उ ोगा ंचा माल
वेगळे करते. ेडमाक सह ि या सुलभ होते कारण व तू िकंवा सेवांचे िवपणन ओळखण े
ेडमाक असल ेले उ पादन हे या काय ाच े सार आहे. दुसर्या वापरक या ारे या या
िच हाचा वापर मालक ितबंिधत क शकतो . लोगो, ितमा िच ह, िच िच ह िकंवा
घोषणा ेडमाक असू शकतो .
ेडमाक कायदा , 1999 या कलम 2(1) (zb) नुसार, एक ेडमाक ' ेडमाक ' “ हणज े एक
िच ह जे ितिनिध व कर यास स म आहे ािफक आिण एखा ा या व तू िकंवा सेवांम ये
फरक कर यास स म इतरांमधील य , आिण याम य े व तूंचा िकंवा यां या काराचा
पॅकेिजंग आिण रंगांचे संयोजन समाव ेश असू शकतो ."
१९.३ ेडमाक ची न दणी
1. ेडमाक अज दाखल करणे
भारतातपिहली पायरी हणज े ेडमाक रिज ारकड े ेडमाक अज दाखल करणे.
आजकाल , फाइिल ंग बह तेक ऑनलाइन केले जाते. एकदा अज आहे दाखल केले,
भिव यातील प यवहारासाठी ताबडतोब अिधक ृत पावती जारी केली जाते.
2. परी ा
ेडमाक अज दाखल के यावर , िवसंगती या काही िवसंगती आहेत क नाही हे
शोध यासाठी परी का ार े याची तपासणी केली जाते. ही ि या पूण हो यास सुमारे एक
वष लागू शकते. एक परी क कोण याही आर णािशवाय िकंवा अटीिशवाय ेडमाक
वीका शकतो . जर अज वीकारला असेल तर ेडमाक ेडमाक जन ल म ये कािशत
केला जाईल .
3. काशन :
काशनाची पायरी ेडमाक न दणीम य े समािव केली आहे. ि या जेणेक न जो कोणी
ेडमाक या न दणीवर आ ेप घेतो याला िवरोध कर याची संधी. जर, काशनापास ून 3-
4 मिह या ंनंतर कोणताही िवरोध नाही, ेडमाक न दणीसाठी पुढे जातो. िन प सुनावणी
होऊन िनण य िदला जातो.
4. न दणी माणप :
एकदा अज ेडमाक न दणीसाठी पुढे गेला क , खालील ेडमाक जन लम य े काशन ,
सीलखाली न दणी माणप ेडमाक काया लयाकड ून जारी केले जाते. munotes.in
Page 191
ेडमाक
191 5. नूतनीकरण :
ेडमाक चे दर 10 वषा नी कायमच े नूतनीकरण केले जाऊ शकते. यामुळे, लोगो िकंवा ँड
नाव न दणी कायम व पी संरि त केली जाऊ शकते.
१९.४ ेडमाक चे कार
ेडमाक कायदा , 1999, िविवध कार या न दणीला परवानगी देतो ेडमाक जसे क श द
िच ह, सेवा िच ह, सामूिहक िच ह, माणन िच ह, मािलका िच ह लोगो/िच ह आिण इतर
अनेक.
भारतातील ेडमाक चे कार खालील माण े आहेत
1. श द गुण. वड मा स हे ेडमाक चे सवा त सामा य कार आहेत जे भारतात न दणीक ृत
आहेत. ...
2. सेवा गुण. सेवा िच हे कंपनी या सेवेचे ितिनिध व करतात िकंवा म ये यवसाय
यवहार .
3. लोगो आिण िच हे.
4. व तूंचा आकार .
5. मािलका गुण.
6. सामूिहक ेडमाक .
7. माणन िच ह.
8. भौगोिलक िनद शक.
1.श द िच ह:
वड मा स हे न दणीक ृत ेडमाक चे सवा त सामा य कार आहेत भारतात . हे उ पादन
ओळख यासाठी वापर या जाणार ्या कोण याही िच हा ंचा संदभ देतात आिण ेिडंग कंपनी
िकंवा सेवा देणार्या कंपनी या सेवा. जर तुम या उ पादनाच े िकंवा सेवेचे नाव मजकूर-
आधा रत आहे (फ मजकूर आहे) ते वड मा स अंतग त न दणी करावी . उदाहरणाथ -
Nestle® हा श द वड -माक हणून न दणीक ृत आहे.
2. सेवा गुण:
सेवा िच हे कंपनी िकंवा यवसाय या सेवेचा यवहार करतात या सेवा दश वतात. ते
बाजारात उपल ध असल े या िविवध सेवांम ये फरक करतात .
उदाहरणाथ - FedEx एक न दणीक ृत कु रयर िवतरण सेवा दाता आहे.
munotes.in
Page 192
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
192 3. लोगो आिण िच हे:
लोगो ही मुि त/प ट केलेली आकृती/िडझाइन /वण आहे आिण यात समािव नाही
कोणतीही अ रे/श द/अंक. लोगो हणून वापर या जाणार ्या श द िच हा ंसाठी, ेडमाक ची
न दणी श द िच ह आिण उपकरण हणून करणे आव यक आहे गुण भारतात , या दो ही
पैलूंसाठी न दणी अएकल अज . उदाहरणाथ - ऍपलकड े न दणीक ृत लोगो आहे जो यां या
येकावर वापरला जातो.
4. व तूंचा आकार
व तूं या आकाराच े ेड ेसम य े वग करण केले जाते (उ पादन ) याम य े लोगो िकंवा
लेबल यित र या या पॅकेिजंगवर आधा रत वेगळे उ पादन देखील असू शकते.
उदाहरणाथ - कोका-कोलाची बाटली इतर ँडपे ा वेगळी आहे. या या बाटली या
आकारा या आधारावर .
5. सेवा गुण
सेवा िच हे ेडमाक आहेत यात एक सामा य अ र, उपसग िकंवा यय , अशा कार े
'सामा य नाव' सामाियक करणार े गुणांचे कुटुंब हणून सूिचत करते. ते केवळ िविश
नसले या वणा या (व तू, िकंमत, गुणव ा िकंवा आका र). उदाहरणाथ - मॅकडोना डम य े
'Mc' ची मािलका श द िच ह हणून न दणीक ृत आहे जे यां या िविवध उ पादन ेणीचे
ितिनिध व करते जसे क Mc िचकन , Mc भाजी इ.
6. सामूिहक ेडमाक
हे िच ह लोकां या गटाशी जोडल ेले आहेत आिण एका उ पादनाशी नाही िकंवा सेवा. हे
ेडमाक ामु यान े एका सं थे या मालक च े आहेत, सं था िकंवा कोणतीही संघटना . या
सद या ं ारे यांचा वापर केला जाऊ शकतो एक भाग हणून यांचे ितिनिध व
कर यासाठी संघटना .
ते "मूळचे बॅज" आहेत जे वैयि क , याची /ितची उ पादन े आिण सेवा िविश ोत सूिचत
करतात .
उदाहरणाथ - चाट ड अकाउ ंटंट "CA" िड हाइस वाप शकतो कारण तो चाट ड
अकाउ ंटंट्स सं थेचे न दणीक ृत सद य .
7. माण िच ह
माण िच ह कंपनीची िविश गुणव ा मानक दश िव यासाठी तयार केले आहे. याचा अथ
जनतेला याची जाणीव होईल क यापा या या व तू िकंवा सेवा मािणत के या जातात
कारण यांनी िविश मानक पूण केले आहे,
माण िच हाची मालक असल े या मािणत सं थेने प रभािषत के यानुसार असत े. व तू
आिण सेवांचे "मानक " प रभािषत कर यासाठी माणन िच ह वापरल े जातात . उदाहरणाथ
- FSSAI - पॅकेज केले या अ ना या गुणव ेसाठी माणप . munotes.in
Page 193
ेडमाक
193 8. भौगोिलक संकेतक: उ पादन े अि तीय व पवर भौगोिलक संकेत वापरला जातो,
ित ा आिण उ पादना ंची गुणव ा दश िव यासाठी मूळ थानावर आधा रत मालक
भौगोिलक िनद शकांना GI न दणी ार े पुर कृत केले जाते आिण िविश भौगोिलक
उ प ीत ून आलेले नैसिग क, कृषी, उ पािदत आिण ह तकला उ पादना ंना िदले जाते.
उदाहरणाथ - दािज िलंग चहा बौि क संपदा अंतग त जीआय आहे अिधकार .
१९.५ ेडमाक ची काय
ेडमाक ोत िकंवा मूळ ओळख या या उ ेशाने काय करते.
ेडमाक खालील चार काय करते.
1. हे उ पादन आिण याचे मूळ ओळख यात मदत करते.
2. याची गुणव ा हमी दे याचा ताव आहे.
3. ते उ पादनाची जािहरात करते. ेडमाक उ पादनाच े ितिनिध व करतो .
4. िवशेषतः ाहक िकंवा संभा य ाहका ं या मनात उ पादनाची ितमा तयार करते.
5. हे अ सल खरेदीदाराला बनावट गो पास ून वतःच े संर ण कर यास मदत करते.
१९.६ ेडमाक याची न दणी केली जाऊ शकत नाही.
अ) याचा वापर फसवण ूक िकंवा फसवण ूक िकंवा वापरक या या मनात ग धळ कारणीभ ूत
अस याची श यता आहे.
ब) एक खूण याचा वापर या काळासाठी कोण याही काय ा या िव असेल;
क) िनंदनीय िकंवा अ ील बाब असल ेले िच ह;
ड) धािम कांना दुखापत हो याची श यता असल े या कोण याही बाबीचा समाव ेश असल ेले
िच ह समाजातील कोण याही वगा ची िकंवा िवभागाची संवेदनशीलता ;
इ) अशी खूण याला काय ा या यायालयात संर ण िदले जाणार नाही
फ) समान व तू िकंवा समान वण ना या व तू एक िच ह जे आधीपास ून न दणीक ृत
ेडमाक शी समान आहे
ग) एक श द जो कोण याही एका रासायिनक नावाच े वीकृत नाव आहे िकंवा रासायिनक
पदाथा या संदभा त रासायिनक संयुग.
ह) भौगोिलक नाव िकंवा आडनाव िकंवा वैयि क नाव िकंवा कोणत ेही याचे सामा य सं ेप
िकंवा सं दाय, जात िकंवा जमातीच े नाव.
munotes.in
Page 194
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
194 १९.७ उ ीण होणे
"पािसंग ऑफ" याचा वापर न दणी नसले या ेडमाक अिधकारा ंची अंमलबजावणी
कर यासाठी केला जाऊ शकतो . उ ीण हो याचा कायदा एखा ा य ला याचे चुक चे
वण न कर यापास ून ितबंिधत करतो . पािसंग ऑफ ही संक पना काळा या ओघात बदलत
गेली. येथे थम ते एका य या मालाच े ितिनिध व कर यासाठी िचकटल ेले होते दुसरा
नंतर याचा िव तार यवसाय आिण सेवांम ये कर यात आला . यानंतर ते यवसाय आिण
गैर- यापारापय त िव तारल े गेले, आज ते अनुिचत यापार आिण अयो य अशा अनेक
कारा ंना लागू केले जाते. पधा जेथे एका य या ि याकलापा ंमुळे नुकसान िकंवा इजा
होते.
ि िटश डायबेिटक असोिसएशन ही डायबेिटक सोसायटीम य े, दो ही प सेवाभावी सं था
होते. यांची नावे ामकपण े सारखीच होती. श द 'असोिसएशन ' आिण 'सोसायटी ' खूप
जवळ होते कारण ते सारख ेच होते यु प ी आिण अथ आिण फॉम म ये पूण पणे िभ न
न हत े. कायम व पी मनाई मंजूर होते.
१९.८ ेडमाक उ लंघन
ेड मा स काय ाच े कलम 29 चे उ लंघन ठरवत े. ेडमाक सो या श दात , जे हा
मालकाच े अन य अिधकार न दणीक ृत ेडमाक चे उ लंघन केले जाते, ते ेडमाक उ लंघन
अस याच े हटल े जाते. ेडमाक न दणी यांना िवशेष अिधकार दान करते. ो ायटर
हणज ेच अज दाराच े ँड नाव. या न दणीक ृत वगा त आहे या ेडमाक चे माणप न दणी
मालकाला ँड वापर याच े िवशेष अिधकार दान करते. जर, तृतीय प यापार करताना
मालका या परवानगीिशवाय यां या यावसाियक ि याच े नाव ँड नाव वापरतो , हे
मालका या अिधकाराच े उ लंघन आहे आिण आहे ेडमाक चे उ लंघन हणून संबोधल े
जाते.
ेडमाक उ लंघना या सवा त सामा य करणा ंम ये जवळून िकंवा वापरण े समािव आहे.
संबंिधत व तूंसाठी ामकपण े समान ँड नावे िकंवा लोगो आिण सेवा; आिण चुक ची छाप
िकंवा ग धळ िनमा ण करणार े िच ह वापरण े न दणीक ृत ेडमाक . ेडमाक उ लंघन िस
कर यासाठी , सं म िनमा ण कर याचा िकंवा यावसाियक वापराचा हेतू समथ नासाठी
आधार आहे. काय ा ंतग त काही प रि थती देखील िविहत केले या आहेत या नाहीत
ेडमाक चे उ लंघन मानल े जाते.
१९.९ उपल ध उपाय
ेडमाक उ लंघनासाठी नागरी उपाय खालील माण े उपल ध आहेत.
1. आदेशा या व पात :
मनाई आदेशाची कृती एका य ला कर यापास ून रोखण े असे हटल े जाते याियक
ि य े ारे िविश ि याकलाप िकंवा काय . या संदभा त ेडमाक चे उ लंघन, ते एखा ा munotes.in
Page 195
ेडमाक
195 य ला अनिधक ृत वापरापास ून ितबंिधत करते. ेडमाक . ता पुर या िकंवा
कायम व पी थिगती ार े, यायालय ेडमाक मालकाला संर ण देते.
2. नुकसानी या व पात :
ेडमाक उ लंघना ार े नुकसान हे ेडमाक मालकाला झाले या नुकसाना या वसुलीचा
संदभ देते. आिथ क नुकसानाच े आिथ क मू य िकंवा या शीष काखाली ँड कमजोरी वसूल
केली जाते. नुकसानीची र कम उ लंघनाम ुळे मालकाच े वा तिवक नुकसान आिण अपे ेचा
िवचार क न यायालय मंजूर करेल. िदलासा हणून ेडमाक काय ातील नुकसान , मह व
आिण नुकसानीच े मु य उि हणज े आिथ क भरपाई करणे वाढ या माणात गृहीत धरले
आहे.
3.उ लंघन करणा या सािह याचा ताबा:
हा उपाय सुचवतो क यायालय उ लंघन करणार ्याला सव या व तू िकंवा उ पादन े ँड
नावान े लेबल केलेली आहेत िवत रत कर यास सांगू शकते. येथे, यायालय संबंिधत
साम ी खाती रोख यासाठी अिधकाया ना िनद श देऊ शकतात आिण अशा सव व तूंचा
नाश करा. जेथे ेडमाक सेवांशी संबंिधत आहे, उदा सेवा िच हाच े उ लंघन केले आहे;
उ लंघनक या ारे व रत सेवाची तरतूद थांबिव याचा आदेश पा रत केला जाऊ शकतो .
१९. १० सारांश
ेडमाक अथ :
ेडमाक म ये नाव, श द िकंवा िच ह समािव आहे इतर उ ोगा ंचा माल जे व तूंपासून
वेगळे करते. एक ' ेडमाक ' “ हणज े एक िच ह जे आहे. ािफक प तीन े दश िव यात स म
आिण वेगळे कर या स स म एखा ा य या व तू िकंवा सेवा इतरां या व तू िकंवा सेवा
आिण व तूंचे आकार िकंवा यांचे पॅकेिजंग आिण रंगांचे संयोजन यात समािव असू
शकतात .
ेडमाक ची न दणी :
ेडमाक अज दाखल करणे, काशन , न दणी माणप , नूतनीकरण
ेडमाक चे कार :
श द गुण. सेवा गुण. लोगो आिण िच हे, व तूंचा आकार , मािलका मा स . सामूिहक
ेडमाक . माणन िच ह. भौगोिलक िनद शक.
ेडमाक ची काय :
हे उ पादन आिण याचे मूळ ओळख यात मदत करते. या या गुणव ेची हमी दे याचा
ताव आहे. ते उ पादना ची जािहरात करते. ेडमाक उ पादन ितिनिध व करतो .
िवशेषतः ाहक िकंवा अशा व तूंचे संभा य ाहक यातून जनते या मनात उ पादनाची
ितमा िनमा ण होते. munotes.in
Page 196
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
196 उ ीण होणे:
"पािसंग ऑफ" याचा वापर न दणी नसले या ेडमाक अिधकारा ंची अंमलबजावणी
कर यासाठी केला जाऊ शकतो .
उ ीण हो याचा कायदा एखा ा य ला दुस या या व तू िकंवा सेवा याचे चुक चे वण न
कर यापास ून ितबंिधत करतो
. ेडमाक उ लंघन:
ेडमाक उ लंघना या सवा त सामा य करणा ंम ये जवळून िकंवा वापरण े समािव आहे
संबंिधत व तूंसाठी ामकपण े समान ँड नावे िकंवा लोगो आिण सेवा; आिण चुक ची छाप
िकंवा ग धळ िनमा ण करणार े न दणीक ृत ेडमाक िच ह वापरण े.
नागरी उपाय: ेडमाक
आदेशा या व पात : नुकसानी या व पात :
उ लंघन करणा या सािह याचा ताबा:
१९. ११
1. ेड माक ची संक पना प करा?
2. ेडमाक ची काय काय आहेत?
3. िविवध कारच े ेडमाक प करा
4. लहान टीप िलहा:
a) उ ीण होणे
b) ेडमाक उ लंघन
c) ेडमाक या उ लंघनासाठी उपल ध उपाय.
munotes.in